Mga Refugee

Si Teddy Arvisu ay nakadanas sa bataan at sa Death March. Pagkatapos, pumasok siya ulit sa nobisyado noong november 5, 1942. Dumaan ang kanyang unang taon na malusog ang kanyang katawan,pero sa kanyang ikalawang taon, nagkaskit siya ng tatlong buwan. kinailangan nyang magpagaling sa isang hospital, sa tatlong buwan at ang nagalaga sa kanya ay ang kanyang nanay na isang nurse din. Nanatili siyang nobisyo pero ang kanyang nobisyado ay humaba at naging dalawang taon at tatlong buwan. Kaya't sumumpa siya ng panata ng karukhaan, kalinisan, pagtalima sa araw ng february 22, 1945. at habang kanyang binibigkas ang kanyang pang habang buhay na katapatan kay Jesus sa kapisanan ni Jesus ay biglang sumabog ang sunod sunod na kanyonaso ng artilyeriya.naririnig namin ang mga sipol ng mga balang 105 na umaarko sa ibabaw ng Sta. Ana.May mga nagsabi na ito ang huling pagsubok ng giyera na harangin siya sa pagiging heswita. pero sinabi ko na ito ang saludo ng giyera kay Teddy. sinasabi ng mga kanyon: nagtagumpay ang katapatan mo sa iyong bukasyon, at sinasaludo namin ang iyong tagumpay.

Isa sa mga ginawa naming mga Juniors ay pumunta araw-araw sa mga kampamentong kanlungan ng mga nawasak ang tahanan. Isa sa mga lugar na kanlungan ng mga nawalan ng tahanan ay ang Sta. Ana Cabaret.Bago magkageyira,ipinagmamalaki ng cabaret na ito, na nasa kanya ang pinakamalawak na sahig sayawan sa asya. ngayon, mga pangkat - pangkat ng mga dukhang walang tahanan ang nagtitipunan dito.hinahati-hati nila ang sahig sayawan,ginagawa itong isang kampamento ng mga refugee.


ang bawat pamilya ay may isang tahanan na walang ding-ding.araw araw si Fr. Juan Trinidad, isang heswitang nagtuturo ng bibliya sa seminaryo ng San Jose, ay nagmimisa sa gitna ng malawak na sahig sayawan. ang ingay ng mga Refugee ay tumatalab sa katahimikan ng misa.May nagsabi kay Fr. Trinidad na hindi karapat-dapat magalay ng sakripisyo ng misa sa gitna ng nagtatalaban na ingay ng isang kampamento ng mga refugee.Ang tugon ni Fr. Trinidad ay na si Jesus ay palaging nakikihalubilo sa mga maingay at nagsisiksikan na mga tao sa kanyang pagmamalasakit sa mga kawan na walang pastor.at sa misa si kristo ay gusto rin makihalubilo sa mga kawan na walang pastor.

Isang araw nagkatagpo kami ni Teddy Arvisu sa isang pamilya na may isang bata na marahil ay may siyam na taong gulang. itong batang ito ay may malubhang sakit. nagtatae siya at sa gulo ng giyera walang makagamot sa kanya.nakaupo yung bata sa isang lata at nag tatae doon.ang kanyang pamilya ay taimtim na nag darasal at sumama kami sa kanilang panalangin. sinabi ng kanyang ina na ginagawa na nila ang lahat ng kaya nila pero alam nila na mamamatay na ang kanilang anak. nung dinalaw namin sila nung kinabukasan ang bata ay nakaburol.walang kabaong pero nakahiga siya sa isang lumang banig at may damit na sinamay na nakatakip sa kanyang muka upang wag madapuan ng mga langaw. lumuluha ang ina at sinabi niya na kagabi, noong naghihingalo na ang bata , sinabi niya:"anak ko patawarin mo lahat ng aking pagkukulang sayo at pinatatawad ko rin ang iyong pagkukulang sa akin." sa isang sulok ng kampamento may mga doktor na sa wakas ay nagkaorganisa ng isang klinika at ng unang nakarating ako doon may isang bata na ginagamot nila ang kanyang kamay na may tatlong daliring kulang at naka laylay ang balat ginagamot nila ng walang anestisya at umiiyak at sumisigaw ang bata. pinag lalaruan daw ng bata ang isang balang nahulog sa machine gun ng isang eroplano at sumabog yung bala.hindi sila makagamit ng anestisya sa pagkat wala silang anestisya. nung kinabukasan,dinalaw ko yung bata.napansin ko na parang may sugat ang isa sa kanyang mga mata tinanong ko kung  nasugat ang kanyang mata sa pagsabog ng bala.sinabi niya na hindi,pero nung minsan nilatigo siya ng kanyang ama at natamaan siya sa kanyang mata.

Mayroon din kaming nakilalang pamilya na nakatakas sa matinding labanan sa Paco. Pumasok sila sa mga malaking tubo sa ilalim ng lupa sa paco at sa kanilang pagdaan sa sanga sanga ng mga tubo na ito nakarating sila sa santa ana at nakalabas ng ligtas. ang kanilang anak na sanggol ay namatay dahil sa gas sa ilalim ng lupa na hindi kayang langhapin ng bata. pero nagkaroon sila ng isang pakikipagsapalaran sa ilalim ng lupa. hindi nila alam ang tamang daan na dadalhin sila sa kaligtasan. naniniwala sila na may anghel na ginabayan sila. may isang lugar sa pagsasanga sanga ng mga tubo na nagkatagpo sila sa isang sundalong Hapon. natakot sila at akala nila na sasaktan sila nung Hapon ngunit hindi iyon ang nangyari. hindi sila marunong ng hapon at ang Hapon ay hindi marunong mag tagalog. pero nalaman nung hapon na naghahanap sila ng kaligtasan sa linya ng mga Amerikano at itinuro niya ang isang sanga ng tubo at sinabi sa kanila "Amerikano" at sinundan nila iyong tinurong tubo at nakarating sila sa santa ana.

Isang araw may nag sabi sakin na may babaeng matanda sa isang kubo na malapit sa kampamento naghahanap siya ng pari tumuktok ako sa kubo at tumuloy ako,nakita ko ang isang matandang babae na nasa isang papag na may tatlong patong-patong na unan.medyo siya nakaupo at medyo siya nakahiga at nakasandal sa ding-ding nakita niya ang aking satana at sinabi nya;" na tuloy po padre."sinabi ko;"hindi pa po ako pari pero nag aaral po ako mag pari." sinabi nya;"sana maging mabuting pari ka.nung bata ako may paring nag turo sakin magdasal."Pagkatapos,inulit niya sa akin yung dasal na tinuro sa kanya hindi ko na maalala kung anu yung dasal,pero naaalala ko na yung dasal ay latin at inulit niya ang latin na wasto.walang mali sa gramatika.nung kuwan nagdasal kami sa tagalog.at umuwi akong nagtataka kung sino yung paring nakatuturo ng wastong latin at kung anu ang kultura na makamumunga ng isang babae na marunong makiusap sa diyos sa latin hanggang sa kanyang katandaan.

Maraming mga anak ang mga pamilya ng refugee kayat naisipan ni teddy arvisu na gumawa ng mga paaralan.nakahanap siya ng mga lugar na ang may ari ay binigyan kami ng pahintulot na mag tipon ng mga bata.tinuturuan namin sila ng apat na R" relegion, reading, (w)riting,rithmitic." sinimulan namin ang aming karera bilang mga gurong heswita sa pagtuturo na "ginawa ako ng diyos upang makilala ko siya,ibigin siya,paglingkuran siya sa mundong ito upang lumigaya akokasama niya.sa buhay na walang hanggan."pagkatapos, tinuro namin na 1+1=2 at ( in the heart of a seed buried deep so deep a dear little plant lay past asleep) mayrong ding mga madre na nagtulong sa amin. tiniwag ni teddy ang bawat eskwelahan na Mary School at, sa pagkat ang aming eskwelahan ay nasa kalye medellin, tinawag namin na Mary School of Medellin.nagtagal ang mga mary school ng mga dalawang buwan at kalahati madalas may mga pangyayaring hindi inaasahan na nakagambala sa aming pagtuturo.halimbawa,dumating ang mga araw ng paglilibing sa mga patay.pero inaasahan namin na,sa tulong ng aming patuturo,natulungan ang mga batang lumapit sa diyos at mag pakabait sa tao.ang huling araw ng mga mary school ay ang primera communion ng mga bata.ang nag misa ay ang cura parokong fraciskano ng simbahan ng sta ana.ginanap ang misa sa plasa na nasa harapan ng simbahan.

May mga dumating

    Noong nagsimula nang dumami ang mga amerikanong eroplanong bumobomba sa maynila, Si Msgr. Piani, ang delegado apostoliko ng papa, ay hiniling sa mga heswita kung maaari siyang manirahan kasama namin sa La Ignaciana. Kasama niya ang isang matandang obispo na retirado, si Msgr. McClosky. Ang mga heswita ay masayang tinanggap sila. Tuwing nakikita ko Msgr. Piani sa mga oras na may air raid hinahangaan ko ang kanyang pagiging kalmado.

   February 3, 1945. habang nasa oras kami ng pagaaral ng latin bigla naming narinig ang ingay ng mga iba't ibang klase ng armas na naglalabanan sa hilaga ng ilog pasig. Paminsan minsan may mga eroplano na naghuhulog ng flare na nililiwanagan ang malaking area ng norte ng ilog pasig. Hindi namin alam kung ano ang nangyayari pero tiyak kami na ang mga amerikano ay nakarating na sa hilaga ng ilog pasig.

   May isang Diakonong Diosesano na inordena ni Msgr. Piani sa aming kapilya, at pagkatapos ng celebrasyon, sinubukan ng bagong pari at ng kanyang mga kasama na umuwi sa seminaryo ng UST, pero bumalik sila sa La Ignaciana. Dahil sinabi nila na nang sinubukan nilang tumawid sa Quezon bridge may mga hapon na hinaharang sila. Dumaan ang mga araw, February 4,5,6... wala kaming mahagilap na balitang mapagkakatiwalaan. Ang aming nalalaman laman ay ang maliit na kapit bahayan ng Santa Ana na aming kinaroroonan. Dito, sa mga araw na ito, wala kaming nakikitang ni amerikano ni hapon.

   Pero noong February 10, nagkaroon ng bulung bulungan sa kapit bahayan na may mga sundalong nakauniporme ng kulay olive drab sa kalye teheron. Ngayon, ang huling mga sundalong amerikano na nakita namin noong 1942 ay naka unipormeng khaki. Kaya sino itong mga sundalong naka olive drab?

   Si Horacio dela Costa kasama ng isang kapwa iskolastik ay nagtungo sa kalye teheron. Pagkatapos ng ilang minuto ay lumitaw sila sa gate ng La Ignaciana. Wala silang sinabi pero itinaas ni Horacio ang kanyang kanang kamay na naka letrang "V" for victory. Yung mga sundalong naka olive drab ay sundalong amerikano pala.

   Nakatulog ako sa unang palapag ng La Ignaciana. Biglang nagising ako sa tunog ng mga sapatos ng sundalo. Nakita ko ang isang matangkad na amerikano na sinasabi na taga Boston siya. Maraming mga Pilipino sa kapit bahayan na binabahagi ang kanilang inipon na pagkain para sa pagdiriwang sa pagbalik ng mga amerikano. At ang mga sundalong amerikano naman ay binabahagi ang kanilang mga rasyon sa mga pilipino. At kung may babaeng may sanggol, agad na binibigay ng mga amerikano ang kanilang milk rations.

   Dumadami ang mga sundalong amerikano at unti unting natauhan kami ukol sa nangyayari. Noong Ferbruary 3 nakalusot ang mga amerikano sa linya ng mga hapon. Nakuha ng american 1st cavalry ang UST. Ang UST ay matagal na ginagamit ng mga hapon bilang concentration camp para sa mga amerikanong nadakip nila. Pero may mga bahagi ng mga gusali ang UST na ginagamit pa bilang seminaryong pontifikal. Ngayon upang makarating sa aming maliit na sulok ng Santa Ana, kinailangan ng mga amerikano na lumaban sa isang mabagsik na labanan sa loob ng anim na araw. At hinaharap pa nila ang mabagsik na labanan upang masakop ang hilaga at timog ng Pasig.

   At kaming mga maligayang nagdiriwang sa dapit hapon ng February 10 ay nanganganib pa para sa aming buhay. Pero mayroon kaming dahilan na lumigaya at magdiwang.

   May dalawang taga Texas: si Roberto Planta at Lucio B. Perez, sila ay labimpitong taong gulang pa lamang. Pero sinabi nila sa army na sila ay 21, at tinanggap sila. Sinasabi nila, "kahapon may labanan sa San Juan at kumakapit kami sa lupa sapagkat ang mga bala ay lumilipad." at patuloy ni Lucio "sinasabi sa akin ni Roberto hawak sa lupa! hawak sa lupa!" at sinabi naman ni Roberto "naalala ko ang aking tatay, ang aking nanay, ang aking lolo at lola" tapos nakita ko ang isang polakong amerikano na mukhang malungkot at sinabi niya sa amin na "kahapon ang lungkot lungkot ko dahil nung nagpaparada kami sa mandaluyong, may isang sniper na bumaril sa aking best friend. Tinamaan siya ng bala sa likod na tumagos sa kanyang puso hanggang sa kanyang dibdib."

   Nung gabing iyon ang mga amerikano ay walang hintong nagpapaputok ng trench mortars sa linya ng mga hapon. Ang linya ng mga hapon ay nasa pagitan ng Santa Ana at Paco. Marami sa mga taga paco ay tumatakbo tungo sa linya ng mga amerikano na nasa santa ana. Mayroong mga Pilipinong taga paco na nagtago sa La Concordia College, iyon ay bahay ng mga madre at akala nila na magiging ligtas sila doon pero pinaligiran ng mga hapon ang bahay ng mga madre at hinagisan ng mga granada. Maraming taga Paco ay nakatakas padin at pumaroon sa La Ignaciana upang sabihin sa amin kung anong nangyayari sa paco. Nung narinig ni Msgr. Piani ang mga nangyayari na pinaligiran ang bahay ng mga madre at tinapunan ng mga granada, sinabi niya "ito ay barbarismo! barbarismo!" at namutla siya sa galit.

   Habang nagsasalita sila, narinig namin ang batingaw ng simbahan. Ang pagbabatingaw ay tatlong taon nang ipinagbabawal ng mga hapon, pero ngayon nagdiriwang kami at patuloy ang batingaw. At naalala namin na bukas ay February 11: Ang araw na nagpakita ang Mahal na Birhen sa Lourdes. Napansin ko na maraming mga sundalo na may rosaryong nakakwintas sa kanilang leeg. At tinanong ko sa kanila "mga Katoliko ba kayo?" May maraming sumagot na "Opo" pero marami din na sumagot na "hindi po,pero nagdarasal din kami sa Mahal na Birhen."

   Noong umaga ng kinabukasan, ang unang nakita ko noong nagpasiyal ako sa bakuran ng La Ignaciana ay ang bangkay ng isang sundalong amerikano na nakaratay sa truck. Lumabas daw siya kagabi sa gate ng La Ignaciana pero may naghihintay sa kanyang isang hapon na binanatan siya agad ng isang granada at namatay silang dalawa. Ngayong umaga naman ang sumalubong sa akin ay isang pushcart. May katawan ng taong nakaratay sa pushcart na ito pero ang lumilitaw sa damit na nakatakip sa kanya ay ang kanyang dalawang paa at hita lamang at may dugong umaagos sa kanyang hita. May isang lalaki na patakbong tinutulak ang pushcart at isang batang maliit na hinahabol ang pushcart at umiiyak.

   Noong kuwan, may mga sundalo na patungo sa labanan sa Paco. Mayroon silang armas na ngayon ko lang nakita, ang tawag nila dito ay Bazooka. Ito ay parang isang maliit na kanyon na pinapaputok mula sa balikat. Ngumiti sila sa akin pero alam kong itinataya nila ang kanilang buhay sa isang malupit na labanan. Noong kuwan, may dumaan na isang truck at may isang batang sundalong amerikano na nakaupo sa tabi ng drayber, batang bata sya, at tinanong ko sa kanya, "maiinit ba ang labanan?" ang sabi niya "kahapon, doon sa tulay na patungo sa simbahan, napakainit ng labanan. Sabi ko sayo siksikan ang mga machine guns ng mga hapon pero pinasabog namin ang tulay, at nakalusot kami" tinapik nya ako sa balikat at tumuloy ang truck sa labanan.

    May mga sundalong nurse at doctor"ang mga medic.ang kanilang trabaho ay gamutin ang mga sundalong sugatan. Pero ang daming mga sibilyan na nag papagamot din sa kanila. at ubod ng pasensya silang gumagamot pati sa mga sibilyan kahit na nagkukulang sila ng gamot. napansin ko ang isang medic na habang ginagamot niya ang kanyang mga pasyente ay patingin-tingin sa kalsada na nang gagaling sa paco. nakita niya na nagtataka ako kung anu ang kanyang tinitignan. kayat sinabi nya :"karirinig ko lamang na ang doktor na matalik kong kaibigan ay namatay sa labanan. maraming taon na, na nagtratrabaho kami sa army. ngayon umaasa ako laban sa pag-asa na baka di pa siya namatay. sana makita ko siyang bumabalik mula sa labanan."

   Malupit ang labanan sa Paco. Kung ilang oras na hindi makalusot ang mga amerikano. Mayroon silang maliliit na eroplano na nagbibigay ng direksyon sa kanilang mga kanyon. Ang mga kanyon ay may mga balang 105, maririnig mo ang isang putok, isang mahabang sipol, lumilipad ang balang galing sa kanyon patungo sa kanyang destinasyon, at isang huling putok pag nakarating na sa kanyang pinaroroonan. Tumitingala kami at nasusundan ng aming mga mata ang huni ng sipol ng balang 105 pero di namin kayang makita ang bala. Kaya ang mga amerikano ay nag utos ng isang air raid at sa wakas nasakop nila ang Paco. Ngayon ay susunod  na pagsisikapan nilang sakupin ang ermita at malate at pasay at paranaque ...

   Sa Santa Ana naman, maraming mga taong sugatan na pumupunta  sa La Ignaciana, sinabi sa amin ng aming superior kung may mga damit kaming di namin ginagamit ay ibigay namin sa mga nangangailangan. Humanga ako nang nakita ko na kay bait ng mga taong sugatan na marumi ang mga damit at walang makain, kay bait nila sa isa't isa, nagtutulungan sila at ginawa namin ang kaya naming gawin upang matulungan sila. Hindi kasing lupit ang tiniis namin sa lupit na tiniis nila dahil sa giyera at nadama naming ang isang tawag na magkawang gawa.  



















*4Y0

TATLONG PANGYAYARI

Ang unang pangyayari ay ukol sa nakita ng ilang mga juniors na nagbisita sa mga iskolastik na nag-aaral ng pilosopiya, sa mga bunggalo sa ateneo, sa padre faura. Ang nakita ng mga juniors, mula sa malayo, ay mga sundalo na may dalang mga pala. Nagkukwentuhan sila at nagtatawanan. Tinanong ng mga juniors sa mga pilosopo kung ano ang ginagawa ng mga sundalo, na may dalang mga pala. Sinabi ng mga iskolastik, na pilosopo, na nakita nila na meron silang ginawa, sa sagingan, na nakatanim sa dulo ng south parade. Maaga sa araw na iyon, pumunta sila sa sagingan na may hinihilang tatlong pilipino. Nakagapos ang kanilang mga kamay, at tinali sila sa mga punong saging. Pagkatapos, dumating ang ilang mga sundalo na parang mga bata pa lamang. Ang mga matatandang sundalo mayroong ituturo sa kanila. Bibigyan sila ng praktis sa pagpatay ng tao sa pamamagitan ng bayoneta. Noong napatay na ang mga tao unti-unting umalis ang mga sundalo at naiwan lamang ang ilan upang ilibing ang mga patay at ang huling naiwan sa mga naglibing sa mga patay ay siyang nakita namin na may dalang mga pala.

Ang ikalawang pangyayari ay ukol sa isang heswitang amerikano na hindi pumunta sa Los Banos sapagkat siya ay nasa listahan ng mga sick prisoners of war. Siya ay si Edward McGinty. Nasa Doctors Hospital siya. Noong panahong iyon, ito ay pangalan ng isang maliit na hospital sa malate.Binisita namin siya ilang araw matapos ang araw ng pasko ng 1944. Hindi namin alam kung ano ang kanyang sakit. Pinagbigay alam lamang sa amin na ito ay malubha. Pumasok kami sa kanyang kuwarto. Nakaupo siya sa isang silya at nakangiti siya at masaya siya. Lumabas sa aming usapan na alam niyang malubha ang kanyang sakit pero masaya pa rin siya. Naisipan namin, na dito may isang kapwa heswita na maligayang humaharap sa kamatayan. Sa ibabaw ng kanyang la mesa, may isang maliit na lata ng instant coffee galing kay brother Jaime Neri. Si brother ay may kontak sa mga submarinong amerikano. Natutuwa si Ed na magkaroon ng isang bagay na galing sa kanyang bayan. Pero mas nakatutuwa sa kanya na istoryahin samin na nakabangon siya noong araw ng pasko. Naayos niya ang altar at siya ang nagsilbi sa misa. Hindi ko maalala lahat ng aming pinagusapan pero naaalala ko na masaya ang aming pakikitagpo. Kaya't noong nakalipas ang ilang araw noong nagising ako sa araw ng bagong taon, ang unang sumulpot sa aking isip ay "ipinagkaloob ng diyos na mabuo ni Edward ang taong 1944". Pero ilang araw pagkatapos nito, pinauwi siya ng diyos sa maligayang uwian. Maikli ang pagburol sa kanya sa chapel na nasa Ateneo Auditorium. Kahit na mga araw na may air raid noon, maraming mga heswita ang naglibing sa kanya sa la loma catholic cemetery. Noong ipapasaok pa lang ang kabaong sa kanyang nitso, biglang lumipad sa ibabaw ng sementeryo ang isang pulutong ng mga B24. Sa bughaw na langit na malinis dahil sa pagihip ng hanging amihan ang mga eroplano ay kulay pilak at parang sinasaludo nila si brother McGinty. Noong natapos na ang giyera, inilipat na ang kanyang mga buto sa sementeryo ng sacred heart novitiate. 

Ang ikatlong pangyayari ay ukol sa isang tradisyon ng Juniorate sa mga Heswita sa Pilipinas. Ito ay: magbibigay ang isang Junior ng Sermon sa refrectory sa wikang griyego sa piyesta ni San Juan Crisostomo. Noong panahong yaon ang piyesta ni San Juan crisostomo ay pinagdiriwang sa January 27. Noong 1944 ang nagbigay ng sermon ay si brother Godofredo Alingal. Sa kanyang pagmumuni muni ang buod ng kabanalan ni juan Crisostomo ay ang kanyang pagsunod sa Espiritwalidad ni San Pablo: to sumpaphein: sa ngalan ni Kristo nakikiramdam siya sa kanyang kapwa tao. "sino ang  nagdadalamhati at hindi ako lumiliyab?" "tis skandezetai kai ouk ego porioumai;" Madalas kaming magbasa ng griyego ni brother Alingal. Kaya't habang sinusulat niya ang kanyang sermon, pinapakita niya sa akin ang kanyang ginagawa at pinaliliwanag ang Espiritualidad ni San Juan Crisostomo; at ilan sa mga gusot sa gramatika ng wikang griyego. Sumapit na ang enero ng 1945 at nahulog sa akin ang trabaho sa sermon. Ang itinuring ko na ang sentro ng kabanalan ni San Juan Crisostomo ay ang pagsunod kay Kristo na mabuting pastol. Hindi ito isang pag salungat sa sinabi ni brother Alingal pero isang pagbukas sa isa pang aspekto ng isang mayamang katotohanan. Natuwa ako na meron akong pagkakataon upang gawin na umugong ang refrectory sa mga kataga ng mga sinaunang griyego. At palibhasa ay buwan ng enero, at ang hapunan na nagsisimula sa alas siyete, madilim na noong ako ay nagsasalita. At mula sa mga maitim na ulap ng hilaga nakikita mo ang kislap ng mga kanyon ng mga amerikano. Nakayapak na sila sa lupa sa lingayen at ngayon nasa Luzon na sila palapit ng palapit sa maynila. At natutuwa ako na nakakasalita ako ng griyego habang nangyayari ang lahat ng ito.

At nagpapasalamat ako kay Father Godofredo Alingal na nagturo sa akin ng latin at griyego mula sa nubisyado hanggang sa Juniorate. Kaya't noong nagsulat ako ng isang libro ukol sa mga sinaunang griyego, ito ay inihandog ko sa kanya sa kanyang sariling wika. 
    

                       "sa sinugdan sa atong kinabuhing heswita                        pila ka oras nga nagistoryahay kita ug nagtinabangay                        samtang mangita kitag kinaadman sa mga karaang griyego! bunga niadtong panahona kining libroha mao kini ihalad ko kanim mapaubsanong gasa handumanan sa milabay"..

Pagwasak at Pagbuo

Habang ang mga eroplano ng mga amerikano at hapon ay nagtatagisan sa mga ulap ng langit at nagtataglay ng pagkawasak, kaming mga mapagkumbabang uod ay gumagapang sa lupa. Habang pinagsisikapan naming magbuo ng isang makatao at hari nawa'y makadiyos na sibilisayon. Kaya sinusubukan namin matutuhan ang ilan sa mga mapaglikhang pakikipagsapalaran sa larangan ng diwa na ginanap ng mga griyego at mga romano. Sapagkat masasabi namin na ang aming karanasan sa mga katha ng Atenas at Roma ay tinuro sa amin na maraming aspeto ng ating sibilisasyon ngayon ay hindi sana nabuo kung hindi bilang mga "survivors" ng mga klasikong sibilisasyon. 

Si Horacio Dela Costa ay kilala na namin sapagkat siya ang lumikha ng maraming radio play ng catholic hour bago magkagiyera.

Ngayon, tinuturuan niya kaming basahin ang AENEIDE ni Virgilio. 

Halimbawa, maari niyang kunin ang isang bahagi ng katha ni virgilio at sabihin sa iyo na isalin mo sa ingles. Pagkatapos maari niyang  kunin ang mismong bahaging iyon at sabihin sa iyo na gumawa ka ng movie scenario ng mga pangyayari sa  bahaging ito. Sa madaling sabi, marami siyang paraan upang pilitin kaming pumasok sa mga katha ng klasikong panitikan at itinuturo sa amin na ang magalang na pagpasok sa mga katha ng mga sinaunang tao ay isang paraan na binubuhay ang ating pakikiisa sa ating mga kasalukuyang kapwa tao. 

Meron din siyang mga paraan na dinidilat ang aming mga mata sa kayamanan ng kasalukuyang buhay Pilipino. Halimbawa sasabihin niya na ang lolo at lola, panganay ng pamilya, ang ama, ang ina, ang bunso, at iba pa sa isang pamilya ay mga maaring maging mayaman na sanhi ng mga sari saring kwento ukol sa isang pamilya. At kapag narinig mong sinabi niya ito, nabubuhay ka sa kayamanan ng iyong sariling karanasan sa iyong sariling pamilya. 

May isang uri ng sulatin na tinatawag na local color. Ang bawat lugar ay parang may sariling kulay. Kung ang manunulat ay marunong tumahimik, parang naririnig niya ang kulay na ito. At kung siya ay Pilipino sa Pilipinas, makikita niya na ang kagandahan ng kanyang bayan ay tumatalab sa kanya sa mga sandali na siya ay tahimik. Tinuruan kami ni Horacio na tumahimik.

Ayon sa estilo ng lumang hunyurado, ito ang taon ng "Poietike" sa Griyego, Latin at Ingles. Latin at ingles ang hawak ni Horacio. Pero pinamulat niya sa amin na ang daigdig ng mga makata ay lahat ng wika. Na ang tula ay bunga ng malalim napagpasok, pagtanggap, at ligaya sa talagang totoo. Kailnagn lamang ang matinding pagkagising. Dahil sa kanya, napansin namin na ang bawat salita ay may taglay na isip at damdamin. Na ang salitang "sa bahay", halimbawa at ang salitang "sa amin", ay halos parehong isip ang taglay, pero kay init ng damdamin ng salitang "sa amin".

Latin man o ingles  ang binabasa, hindi kami nakukulong sa mga letra ng libro. Nabubuhay ang mga letra at mga kataga at mga verso sa galing ng pagpapamulat ni Horacio. Dahil sa kanya ang pumapaligid sa amin na katotohanan ay aming mas matinding nagigisnan. 

Kung nagsusulat kayo, aniya, tingnan ninyo ang mga taong nakakasalumuha ninyo. Marami ang mga tao na dapat ilarawan sa ulat upang huwag silang makalimutan. Halimbawa, ika niya, meron siyang nakatagpo sa Fort Santiago na isang bata, isang magbabagong- tao pa lamang, na mensahero ng mga gerilya. Matulin siyang tumakbo kaya' natatakasan niya palagi ang mga hapon. Hanggang dumating ang  oras na pati siya ay nahuli. Hindi siya umimik. Pinahirapan siya. Kaya't napila'y siya. Hindi na siya makalakad ng tuwid, ngunit nakakalakad pa rin. Isa lamang ang kanyang iniisip: bumalik sa mga gerilya. Aniya kay Horacio : "Nang huwag nilang isipin na natalo nla tayo." Ang alam lamang ni Horacio na pangalan ng bata ay ang katagang Ingles na "lamp", na masasabi nating "tanglaw". Iyan ang tawag sa kanya ng mga gerilya. Marahil sapagkat may kakaibang liwanag ang kanyang mata. Ito ang kaisa- isang pagkakataon na may ikinuwento si Horacio ukol sa mga nangyari noong siya'y nasa Fort Santiago.

Lumalapit na ang Pasko ng 1944. Ito ang huling pasko na mararanasan namin sa panahon ng digmaan. May dalawang beses na nagpalabas kami ng drama sa amin amin lamang. Iyong isa ay isang dramang latin na sinulat ng buong klase. Ang drama ay nakasulat sa hexametrong  Dactyliko, isang komikong seryoso ng mga  sinaunang romano na nasa pampang ng ilog Styx at kung papaanong napatapon sila sa modernong New york, kung saan ang unang tauhan na makikita mo ay isang brother na kumakanta ng "White Christmas." Papaanong nalaman naming yang kantang yan? Natutunan ng mga girelyero mula sa mga submarino na tinutustusan sila ng mga armas, instant coffee, chocolate candy, at mga kanta. 

Ibang drama naman: "Silent night, lonely night". ay sinulat ni brother Arevalo. Isang batang kalye ( si Pat Ceballos) ay nalulungkot sapagkat pasko na at wala siyang kasama. Nahanapan siya ng isang reporter (si Waldo Perfecto). Iyong reporter ay isang taong may mabuting kalooban. Kumatok siya sa pinto ng restaurant ni Lim Chun (ako un). Nakita ni Lim ang dalawang tao walang pamasko, tinawag niya ang kanyang anak (Tony Bautista) at naghanda sila ng noche buena. Nagkaroon ng maraming kantahan lalo na ang isang Villan Cico na nagsisimula Suenan Las Panderetas, Ruido Mas Ruido! 

Noong pasko ng 1944 nagkaroon kami ng noche buena ng suman, pulot at saging- mga pambihirang pagkain noong panahong iyon.

Noong matapos na ang giyera, nagaapostolado ang mga iskolastik sa Tala Leprosarium. Nandodoon pa noon si Joey Guerrero, isang babaeng ketongin na mensahero ng mga gerilya noong nakaraang labanan. Nakalulusot siya sa mga linya ng Hapon sapagkat natatakot sila sa kanyang sakit. Tinanong niya sa akin kung naaalala ko pa ang noche buena ng pasko ng 1944. "oo, " wika ko: "hindi namin malilimutan." Ayon kay joey, sila raw ni Horacio ang nagplano, nagipon, naghanap, naghirap upang magkaroon ng munting kasiyahan ang mga nobisyo at junior noong Paskong iyon.

Merong isang tradisyon ang mga Juniors na magkaroon ng contest sa mga tulang pamasko. Ang bawat isang gustong sumali sa contest ay inilalagay ang kanyang tula sa Bulletin board. Ang mga inampalan ay lahat ng mga juniors na nagboboto. Ang makatanggap ng pinakamaraming boto ay siyang numero uno. At batay sa mga botong natanggap, magkakaroon ng numero dos, tres at iba pa. Sapagkat palagi akong nakikilahok kahit hindi ako nanalo kailanman, naisipan kong ibahagi ang dalawa sa mga isinulat ko. 

Ang pangalan ng unang tula 

                       SKIES 

                    The Feast of the babe is nearing 

                    now days of waiting are few; 

                    The hue of the sky is growing

                    A deeper and deeper blue. 

                    For the sky stoops lower and lower 

                    then, on the night of God,

                    the star-fringed blue of the heavens

                    will touch the brown of the sod. 

                  
                   neath the blueveil of the virgin
                   a little baby will cry; 
                   the earth will see its creator born
                   that he may die. 
                
                   O a blue sky yearns over bethlehem 
                   to touch a caverned hill;
                   but over a mound in jerusalem
                   the sky is gray and still. 

DREAMS IN BETHLEHEM

                   What are your dreams, my little king

                   Asleep on the mainger straw?

                   Are you dreaming of play mid the stars in a swing

                   that cherubs rock to and fro?

                   But down his cheek rolls a little tear

                   and angels whisper in my ear,

                   "he is dreaming of saving you". 

Ang mga Guro namin ay palipat- Lipat

Marahil inaakala namin sa pagbalik ni father Mulry magkakaroon kami ng kaonting katahimikan sa aming buhay estudyante. Pero ang naranasan namin ay na ang mga guro namin ay palipat lipat. Pero namnamin muna natin ang huli naming pakikisama kay father Mulry. 

Pinaliliwanag niya at pinakikikita ang istraktura ng latin ni Cicero kung papaanong ang paghahanay ng mga kataga ay paghahanay ng mga kaisipan at kung papaano ang malinaw na salita ay magaganap lamang ng malinaw na pagiisip. Kasiya-siya noong pinakita niya sa amin na tuwing gumagamit ang ingles ng pangngalan(noun), gumagamit ang latin ng pandiwa(verb).

At isang hapon, binuksan niya ang isang libro at binasa niya, "Jon Anderson m'JO Jon". Isang tula na ang paksa ay mag-asawang tumanda sa isang buhay na palaging tapat sa isa't isa, sa isang bansa na hindi namin kilala. Pero sa kanyang paglalahad, nakikita namin na kay ganda na isang babae at isang lalaki ay tapat sa isa't isa. Noong bata sila, magkasamang umaakyat sila sa matataas na bundok. at ngayon na matanda na sila, kontento sila na "We'll lie thegither at the foot "Jon Anderson m'JO". 

Ibang hapon naman nagsimula siya, 

                   "There is a barrel organ, caroling in the street of the City, as the sun sinks low.                   And though the music's not immortal, yet the world has made it sweet.                   And fulfill it with the sunset glow".

Ito ay ukol sa buhay ng mga tao sa London. Hindi namin kilala sila. At ang kanilang uri ng pamumuhay ay dayuhan sa amin. Pero kaya naming maranasan na talagang may lugar na london at talagang may mga taong nakitira doon. At kahit na ang tula ay isinulat bago magkagiyera alam namin na habang naririnig namin ang tula, ang mga taong iyon ay nagtitiis din ng giyera. At kaagad nakikiramdam kami. At pagdating ng tula sa saknong na

                    "They are packed and jammed in buses. And they're each of them alone ".

Kaagad naintindihan namin na marami ang mga tao sa isang bus at ang bawat isa ay gumagalaw sa isang daigdig na siya lamang ang nakakaalam at kaya nga ang mga nakikinig sa musika ng barrel organ ay itinatangay ng musika sa kanyang malungkot na daigdig ng mga ala-ala ng lumipas. At kaagad naiintindihan namin na sila ay mga taong kagaya natin at sabay mga taong hindi kagaya natin.

                      " Calm down to Kew in lilac time.... And we shall wander hand and hand 

                        with love in summer's wonderland". 

Pero ngayon kailangan ni Fr. Mulry na pumunta sa concentration camp sa Los Banyos. Ganito ang pangyayari. Nang nagsimula ang pagsakop ng mga hapon sa Pilipinas may mga amerikano na hindi binihag sa concentration camp kaagad pero pinahintulutan manirahan sa kanilang mga tahanan bilang bihag sa kanilang sariling bahay(House Arrest). Ngayon na binobomba na ng mga Amerikano ang Maynila ay dinesisyon ng Japanese Imperial Army na ang mga nasa house arrest ay mabibihag sa Los Banyos. Sa makatuwid marami sa aming mga guro at mga superior na Amerikano ay dinala sa Los Banyos. Ngunit naantabayanan ni Fr. Hurley na mangyayari ito at meron ng nakahandang listahan ng mga itinalaga. Halimbawa si Fr. Selga, Guro ng mga Nobisyo at Rector ng komunidad; Iskolastik Miguel Bernad, Socius; Iskolastik Horacio Dela Costa, Dekano ng mga Juniors at Guro namin sa Ingles at Latin.

Ang mga bagong may hawak sa tungkulin ay nagsidatingan sa La Ignaciana. At ang mga Amerikano ay  sinundo ng mga trak ng mga Hapon. Tumayo kami sa bungad ng La Ignaciana upang magpaalam. May mga umiiyak. Pero kaming lahat ay kumanta ng isang nakalulungkot na Salve Regina..

Pero may bagong utos para sa amin na mga nobisyo at juniors. Sabi ng superiors na ang mga nobisyo ay dapat manatili sa La Ignaciana; ang mga juniors naman ay kailangan nilang magdesisyon kung mananatili sila sa La. Ignaciana o kung uuwi sila sa kanilang mga pamilya. Kung umuwi sila sa kanilang mga pamilya hindi natatanggal ang kanilang pagkaheswita at pagkatapos ng giyera kung buhay pa tayo magkikita tayong lahat  sa, diyos lang ang nakakaalam kung saan. Kung ang desisyon nila ay sila ay uuwi kailangan nilang dalhin ang mga libro na pinagaaralanan sa Juniorate, pero yung mga nagdesisyon na manatili sa La. Ignaciana ay magpapatuloy ng kanilang mga kurso sa pangangasiwa ni Horacio dela Costa. Ang karamihan sa mga juniors ay hinihiling na pahintulutan silang manatili sa La. Ignaciana upang maging mga alagad ni Horacio de la Costa.

May mga nagdesisyon na pansamantalang umuwi sa kanilang mga pamilya; sina Jose Blanco, Benigno Mayo, Vitalyano Gorospe at iba pa. Ang itinalagang Superiors nila ay si Fr. Juan ledezma.At ang ang inuwian nila ay ang siyudad ng baguio. Ngayon ay panahon upang aalahanin ang mga naranasan ng mga naiwan sa La. Ignaciana noong bumalik ang mga amerkano.

Exaltatio Crucis

Umaga ng september 14, 1944.
fiesta ng Exaltatio Crucis.  Ang padarakila sa krus. maailawalas ang langit tahimik ang maynila. sinabi sa akin ni bro. Path Ceballos "pupunta ako kay Dr. Gonzales, maari bang ikaw ang kasama ko?" sagot ko "syempre.,"

Sumakay kami sa trambiya sa kalye herran.umusad yung trambiya at ngayon ay nasa harapan kami ng city hall, ang pasaherong nasa harapan ko ay biglang tumingala at parang may inuusisa sa langit, pero sinabi sa kanya ng kanya katabi "Nagprapraktis lamang ang mga hapon" umuusad kami sa padre burgos. at ilang mga pasahero, pati kami ni bro. Path ay tumapat sa mga pintuan at handang bumaba pag' nakahinto na ang trambiya sa plaza lawton. huminto na nga ang trambiya bumukas ang mga pintuan at, sabay sa pagdama ko na ang paa ko ay nakayapak sa lupa, narinig kong sabay-sabay  ang "Pung! Pung! Pung! Pung! Pung! Pung! Pung! PUUNG!, tak tak tak tak tak!". Ang pung ay tunog ng mga machine gun na naglalabanan sa kaitasan.At yung PUNG ay ang pagsabog ng bala sa malaking kanyon na anti- air craft na nasa paanan ng santa krus bridge.Makikita mo ang nguso ng kanyon na lumalabas, at kapag nadiskarga na niya ang kanyang bala may recoil ang kanyon. Paulit- ulit labas ng nguso malakas na PUNG! recoil pumuputok tapos umuurong, lumalabas pumuputok tapos umuurong. Ang mga Tak! Tak! Tak! ay kaming mga tao na naghahanap ng pagkakanlungan.Si brother Path ay nakatingalang pinagmamasdan ang mga eroplano at sinabi nia sa akin, "brother parang mga langaw". , diyan nakikita natin na ang tao ay isang dakilang nilalang. Maari na ang buong kapaligiran ay sumasabog sa panganib ng kamatayan at ang buong daigdig ay kaguluhan pero kaya ng tao na mapayapang tingnan ang lahat ng ito at sabihin "bro. parang mga langaw".

Tumakbo kami sa mataas na hagdan ng post office, pagdating namin sa itaas, tinanong ko kay bro. Path, "bro. naka act of contression ka na ba?" sagot niya "hindi pa salamat at pinaalala mo sa akin,pumasok kami sa post office, ang daming mga tao na nakatalungko sa sahig at nakasandal sa mga dingding. Sa labas ang mga eroplanong amerikano ay umiikot at naglalagpak ng bomba, umiikot sila sa ilog Pasig, lawa ng Maynila, mga barko ng mga hapon, tapos, balik sa ibabaw ng Padre Burgos at Sta. Cruz bridge. Tuwing lumilipad sila na malapit sa kanyon ng ati- aircraft, may bagong pagdidiskarga ng mga bala at ang mga bintanang salamin ng post office ay nanginginig, apat na oras kami na naghihintay at umaasa.


Isang tao na nakatalungko sa tabi ko ay minamataan ang aking sutana tinanong nya, " Father saan ang parokya ninyo?" sabi ko, " hindi pa ako pari nag-aaral ako maging paring heswita. ang parokya ko, bago ko pumasok sa seminaryo, ay Espirito Santo na nasa kanto ng Tayuman at Avenida Rizal. Parang lumiwanag ang kanyang muka " aba, yun rin ang parokya ko. pinag-kwentuhan namin ang mga pangyayari sa Espirito Santo habang sa labas naglalabanan ang mga tao sa pinakamabagsik na digmaan na naganap sa ating planeta. Pero meron ding maligayang balita sa parokya ng espirito santo. Nagkaroon sila ng isang masayang pagdiriwang sa Jubilee ni Padre Antonio Albrecht sbd. Noong bata kami nakikipag laro kami ng taguaan sa kanya at nung tumatanda na ako nagsisislbi ako sa kanyang misa.

Ala una na nung naghudyat ng all clear ibig sabihin tapos na ang air raid pero nagsisimula lamang ang hirap.
Walang transportasyon at ang tanging paraan upang makarating sa ano mang lugar ay paglakad. Nakita namin ni Bro. Path na hindi na kami makakapunta kay Dr. Gonsales kailangan naming umuwi sa Sta. Ana hindi kami makakalakad sa Padre Burgos may mga harang dito kailangan naming umikot sa Intramuros nakikita namin mula sa malayo ang tore ng City Hall meron siyang pulang bandila ngayon tanda ng panganib mula sa mga eroplano patuloy ang ikot ng aming paglakad mainit ang araw at nauuhaw kami. Malapit na kami  sa Paco noong meron kaming nakita na pulutong ng mga hapon na nakabihis sa suot ospital at ang hula ko ay natamaan ng bomba ang kanilang ospital. Meron namang isang malaking trak na may kargang anti aircraft na hindi kasing laki ng kanyon na nakita namin kaninang umaga pero malaki na rin tinatawag naming Pom! Pom! ang mga kanyon na ganito. Sapagkat kung may air raid maririrnig mo ang mga kanyon na ganito na sinusubukan patamaan ang mga eroplano ng mga Amerikano at maririnig mo na parang isang background music ang kanilang POM! POM! POM! POM!. Pero ang nakita namin na trak na may dalang Pom! Pom! ngayon ay may isang pasahero isang hapon na inaalagaan ang kanyang Pom! Pom! at ang kanyang muka ay pagod na pagod na pagod.

Sa wakas nakarating kami ni Bro. Path sa Sta. Ana sinalubong kami ni Bro. Gorospe "akala namin patay na kayo." at ang kanyang ngiti ay kasing liwanag ng araw na maaliwalas.

Nung gabing yun nanginig ang buong siyudad dahil sa isang napakalakas na parang kidlat at kulog. Pero natuklasan namin na sumabog ang isang barkong mandirigma ng Hapon na nasa lawa ng Maynila. Nagsimula na ang labanan sa Maynila.

RUE SAINT JACQUES

Noong umalis kami sa kalye padre Faura dinala namin ang lahat ng mga libro namin at iba pang kasangkapan sapagkat ayaw namin iwan yun sa mga hapon at akala namin magagamit namin.. Pero meron kaming natuklasan sa mga kasangkapan na magbibigay ng gulo sa amin. nung ginagamit ng Ateneo ang mga building, may mga tunay na baril at bayoneta ng ROTC. Marahil dinala ng mga estudyante na pumunta sa Bataan ang mga baril pero iniwan nila ang mga bayoneta kaya nabitin kami kinailangan naming dalhin ang mga bayoneta sa Sta. Ana.

Kaya ang isa sa amin ay nagsulat ng isang nota sa heswitang liaison sa mga hapon.. Sabi ng nota, "ano ang gagawin namin sa mga bayoneta?" nilagay ng heswita yung nota sa bulsa ng kanyang sotana at nalimutan niya na inilagay niya doon. ngayon, meron syang lakad sa Fort Santiago.. Ang mga hapon sa Fort Santiago ay kinakapa ang mga bulsa ng sinumang pumapasok doon. kaya nalaman nila na may mga bayoneta ang mga heswita sa Sta. Ana.

Isang araw isang pulutong ng mga hapon ay nilooban kami. hinalughog ang bawat kwarto at pinababa sa parlor ang bawat heswita na naroroon,  lahat kami ay pinatayo sa parlor at kanilang masusing kinapa ang bawat isa. 

At sinabi sa amin : "sasaliksikin namin ang bawat aparador, kahon o ano mang mapagtataguan ninyo ng ano man. Kung may nakakandado, sisirain namin, at sasaliksikin kung ano ang nasa loob."


Habang nangyayari ito may isang junior, si Fr. Miguel Varela, na katatapos lamang gamitin ang palingkuran. lumabas siya at tumungo sa dormitoryo upang magbihis pero anong gulat niya nung nakita niya ang isang hapon na may hawak na bayoneta at hinaharang siya. pero hindi siya nagpakita ng takot sinabi niya, "kailangan kong magbihis." hindi niya alam kung naintindihan siya ng hapon pero gumawa ang hapon ng mga ingay na pantakot. pero si Bro. Mike ay patuloy na sinabi na kailangan niyang pumunta sa dormitoryo para magbihis. sa wakas pinayagan siya ng hapon na pumunta sa kanyang pupuntahan. ngunit sinagi ng bayoneta ng hapon ang kanyang bath robe. 


Mamaya, kung kinukwento niya ang pangyayaring ito, parati naming tinatanong kung sinugatan siya ng hapon. ang paulit ulit niyang sinasagot ay, "sinagi ng kanyang bayoneta ang aking bath robe... lamang." at naging marka ni Bro. ang mga katagang "ang aking bath robe....lamang."


Ang unang nahanapan ng mga hapon ay isang brother na inamin sa kanila na kinuha niya ang mga bayoneta at inihagis sa ilog Pasig. Sabi sa kanya ng Chief ng mga hapon : "sumisid ka at kunin mo ang mga bayoneta." sabi ng brother, "matanda na ako hindi nyo ako mapipilit na sumisid sa ilog." May dalawang batang brother, si brother Cypriano Unson at brother Federico Escaler, na tumayo at sinabi sa chief na sila ang sisisid. kaya naghubad sila at sumisid sa ilog. umahon sila at inulat nila na wala silang nahanapan na bayoneta. 


Kami naman na nasa parlor ay kinakapkapan at may isang brother na may mga nota sa kanyang bulsa ukol sa kanyang buhay espiritual.  pinabasa ito sa kanya ng hapon.


Meron silang natuklasan sa mga kwarto ng mga heswita na naging sanhi ng pagkapigil ng pito sa kanila sa Fort Santiago. Si father Mulry ay isa sa kanila.  


Kung pinaguusapan namin ang mga nangyari, kailangan na magingat kami kahit na kami ay nasa kami- kami lamang.


may mga kwento na may mga naglalakad sa kalsada na biglang pinahinto at hiniwalay sa isa't isa. at itinanong daw sa  isa't isa, sa hiwalay na pagtatanong, kung ano ang pinaguusapan nila. Kaya kung nagkukuwentuhan kami ukol sa maseselang bagay, nagiimbento kami ng mga terminolohiya. Ang ibig sabihin ng "ang ating mga kaibigan",  ay "ang mga hapon". At ang ibig sabihin ng "rue saint jacques" ay "fort santiago".


Sabi ni father Mulry na pangkat-pangkat ang mga bihag na nakapiit sa ibat-ibang silid kulungan sa fort santiago. Mga apat at kalahating metro ang haba at tatlo at kalahating metro kalawak ang isang bawat silid. yari sa kahoy , may isang bumbilya sa kisame na nakasindi  araw at gabi.. Ang pagkain nila ay lugaw. Upang makatugon sila sa tawag ng kalikasan may isang timba na nasa sulok. Maghapon silang lahat ay nakatalungko at nakasandal sa dingding sa paligid ng silid, sa gabi namay nakahiga silang lahat na nagsisiksikan na parang sardinas.. Kung minsan may bagong bihag na dumarating sa hatinggabi , hinahagis na lamang ito sa silid at lumalagapak ang kanyang katawan sa katawan ng mga nakahiga. Ganyan ang buhay ng bihag, maliban lamang sa mga pagkakataon na tinatawag upang humarap sa mga nag-iimbestiga. Isang gabi, ang bihag na itinapon ay isang Iskolastik na ang pangalan ay Horacio Dela Costa.


Si father Mulry ay naging teacher ni Horacio dela Costa. Ayon sa kanya hindi matiis ni Horacio ang maghapong nakatalungko.. maigting ang kanyang nerbyos. may pasilyo sa labas ng mga silid.. 


Bawal sa mga bihag na pumunta sa pasilyo. pero punta pa din si Horacio, paroo't parito, pabalik-balik ang lakad. Sa simula ay hindi siya nahuli ng guwardiya ngunit sa wakas ay nahuli rin sya. Narinig nila Fr. Mulry na tinulak si Horacio tungo sa bintana sa dulo ng pasilyo.. Narinig nilang hinahampas-hampas sya ng kahoy ng baril . Pagkatapos kinaladkad siyat patulak na inihagis sa kanyang silid. Pasa-pasa ang kanyang mukha . wika ni Fr. Mulry: " hindi umumik ang bata. ni isang salita. ".


Araw araw may bilanggo na trabaho na palitan ang timba na pinaka palikuran nila.
Isang araw napansin ni father mulry na ang nagpalit sa timba ay isang iskolastik si bro. Jaime  Neri. Sabi ni bro. , " confession father ." binigyan sya agad ni father mulry ng absolution.


Binihag nila si father Mulry sapagkat sakanyang kuwarto meron silang nahanapan na mga potograpiya ng mga sirang gusali sa Tokyo. at tinanong sa kanya kung nagbibigay sya ng mga ulat ukol sa pagbobomba ng mga amerikano sa tokyo. ngayon nung panahong yun hindi pa nakakaabot ang mga eruplanong amerikano sa Tokyo. kaya tinanong ni Father Mulry binobomba na ba ng mga amerikano ang Tokyo? .Hindi nila pinansin ang kanyang tanong at lumipat sila sa ibang paksa. 


Sabi ni father Mulry yan ay mga potograpiya ng lindol sa Tokyo noong 1922. ginamit yan upang magbigay ng ulat  ukol sa lindol sa tokyo at upang humingi ng mga kontribusyon bilang tulong sa mga napinsala sa lindol. ang isa sa mga nageeksamin kay father mulry ay nagtatrabaho sa isang studio ng potograpiya sa tokyo at sinabi niya, "totoo ang sinasabi ni father mulry. nagtatrabaho ako 
sa isang studio ng potograpiya at nakikilala ko ang mga litratong iyan, yan ay tunay na kinuha noong naganap ang lindol noong 1922. at bumaling siya kay father mulry at sinabi niya, "nagpapasalamat kami sa mga amerikano na nagbigay ng malaking tulong sa mga hapon na napinsala noong 1922." 


Noong tinanong namin kay father mulry : "ano ang ginagawa mo sa mahabang panahon na hindi ka makagalaw sa iyong kinapipiitan?" sabi niya: "ginaganap ko ang ispirituwal na pagsasanay ni San Ignasyo. Kung nagigipit ka sa buhay kailangan na bumalik ka sa batayan ng iyong buhay esperitwal."


Meron isang bihag na hapon na kaibigan ng mga pilipino. marunong syang magbigay ng masahe at pag oras ng pagtulog binibigyan niya ako ng masahe at isang malaking tulong sa aking katawan."


Nagkataon na isang linggo pagkatapos ng pagsusulit sa kanya napunta yung nagtatrabaho sa studyo ng mga potograpiya sa Fort Santiago .at nakita niya si father Mulry sabi niya kay father mulry: "bakit nila hindi pinahintulot na makalaya?" nagalit sya at hindi nila sinundan ang kanyang inutos... kaya pagkatapos ng ilang oras may boses na nagsabi : "father mulry, father mulry, father mulry." alam niya na ito ay panawagan sa kanya at sasabihin sa kanya na maaari na syang makalaya. pero nagaalinlangan sya. ayaw niyang iwanan si horacio sa piitan. pero banayad na sinabi sa kanya ni horacio : "umuwi ka na, tinatawag na nila ikaw." kaya tumayo si father mulry at may hapon na palaging yumuyuko sa kanya na sinauli ang kanyang sutana, yumuko din sya pero anya tinatawag ko sya sa ibat-ibang uri ng ngalang griyego.. lumabas sya sa tabi ng lawa ng maynila. lumanghap sya ng hangin na galing sa dagat. pumunta sya sa jesuit mission house na nasa Intramuros. kung ilang linggo sya na hindi nalililgo ni nagaahit ng balbas at hindi sya nagpapagupit at ang kanyang sutana ay marumi. nung dumating sya sa mission house ang unang nakakita sa kanya ay si bro. Dio.. kunot noo syang tiningnan. noong kuwan lumiwanag ang kanyang mukha at niyakap sya.pinapahinga siya sa mission house at pagkatapos ibinalik siya saamin upang ituloy namin ang pagtuturo ng panitikang ingles at latin. sa unang tatlong linggo ng kanyang kalayaan nagigising siya gabi-gabi at meron siyang naririnig na symphony orchestra na tumutugtog ng classical kay ganda. naririnig niya pati ang pagkakaiba-iba ng mga instrumento nahahalata niya na ito ay isang sicolohikong sakit kayat nilalabanan niya. at sa loob ng ilang linggo tumigil ang sicolohikong halusinasyon, isa pang phenomenon na sikolohiko, ilang linggo hindi niya kayang maintindihan ang mga katha ni chesterton. kahit na sa ordinaryong buhay ay matalik na kaibigan niya si GKC pero bumalik din ang kanyang pang-uunawa. Noong pumunta ko sa kanyang kwarto upang kausapin siya nakita ko na binabasa ni fr.mulry ay "the ressuretcion of rome by:gilbert k. chesterton".

Sinaunang Griyego

Sinaunang Griyego

Isang bagong karanasan ng mga pumapasok sa kapisanan ni Jesus sa panahong yaon ay ang pakikipagsagupa sa isang nakakalitong wika: ang sinaunang griyego. Sinasabi kong pakikipagsagupa sapagkat nahirapan akong matutong pagaralan araw- araw ang isang wika na ibang iba sa aking mga narinig o nagamit hanggang sa panahong iyon. Aaminin ko na nakasisiyang matutunan ang mga titik ng griyego, malaman na ang mga magagandang hugis na nakikita mo ay may katumbas na salita ay nakakaakit. Pero may gramatika ang wikang ito  na napaka salimuot at nagtataka ako kung totoo nga na may mga taong nagsalita ng wikang ito. Sapagkat ako ay bata at tanga, palagi kong ibinabahagi sa aking mga kababata ang aking mga karaingan. At sapagkat ang aking mga kababata ay palabiro, palagi nilang sinasabi na si ferriols ay ubod ang pagmamahal sa wikang griyego. At kaya nga kung may teksto na mahirap ay palaging tinatalaga sa akin ng aming guro na si father joseph kerr na aking pagaralan at ipaliwanag sa aking mga kababata. at ang kinalabasan ay na napamahal sa akin at minamahal ko hanggang ngayon ang sinaunang griyego. 

Mahalaga ang gramatika para kay father Kerr, sa simula itatalaga niya sa amin na pagaralan namin ang sampung saknong, susunod na araw, labing lima, at sa susunod na araw dalawampu at palaging may dagdag sa balang araw. At kailangan naming maipaliwanag ang gramatika ng bawat kataga, halimbawa, kung ang kataga ay kainou kailangan mong sabihing Noun, genetive singular neuter agreement with pragmatos kainos, kaine, kainon. Kung ang kataga naman ay legein kailangan mong sabihing verb, present infinitive active lego ktl. At maari mong sabihin na ito ay malupit at pambihirang parusa ( cruel and unusal punishment)  Pero natuklasan ko na itong napakatinding pagatupag sa gramatika ay nagpapalitaw  sa genius ng wikang griyego at ito ay nagiging buhay at maganda. Kailangan mo lamang tiisin ang mga unang hakbang. Ika nga nila sa bawat gawain pati sa pagaral sa anumang wika, kelangan mong magtiyaga hanggat matawid mo ang tulay ng mga asno ang pons asinorun. Sa simula ng gawain ang bawat tao ay isang asno, isang hayop na may mahahabang tenga. Kung magtitiyaga siya araw araw, makakarating siya sa isang tulay na mahirap at nakakatakot tawirin.Ito ang pons asinorun. Kung lakas loob niyang tatawirin ang tulay hakbang sunod sa hakbang araw araw, at kung meron siyang tukso na ihinto ang paghahakbang pero siya ay hindi huminto at tigas ulong nagpatuloy, mahuhulog ang mga tenga sa kanyang ulo at magugulat siya na siya pala ay naging tao na. Sa pons asinorun ng gramatika ni father kerr nahulog ang aking mga tenga at nagulat ako na ako ay tao na pala na natutong magmahal sa sinaunang griyego. 

Hanggang ngayon pinapansin ko ang kulay ng mga bagay  oinopa ponton (kulay alat na laot), pansinin ang detalye ng kanilang lugar sa daigdig dolizhoskion egkos (ang sibat na may mahabang anino); Natuto akong humubog ng mga pangungusap na may tamang ritmo at compass upang maibunyag ko ang gusto kong ipaunawa sa mga nakikinig sa akin. Lahat ito ay natutunan ko sa mga sinaunang griyego. Para sa lahat ito, ako ay nagpapasalamat kay father joseph kerr. Sapagkat upang maudyukan niya kami sa pagtawid sa pons asinorun, kinailangan niya na siya mismo ay itulak ang kanyang sarili sa paglalahad sa mga detalye ng gramatikang griyego. Pero ang gramatika ay hindi isang pampahirap sa pagaaral sa wika. Matutuklasan mo na kung natuto kang mangilatis sa gramatika ng isang pangungusap, mararanasan mo na ang kataga ng isang banyagang wika ay maayos na nagpapakilala sayo at ngpapakita ng kanilang kagandahan. Kaya't salamat kay father Kerr kung hindi niya pinilit na matuto ako ng gramatika  hindi pa sana ako nakakatawid sa pons asinorun hanggang ngayon. 

Mga 1957 nung huli kong  nakausap si father kerr. Nasa fordhom kami noon, tinanong niya sa akin kung ano ang aking pinagaaralan, sabi ko pinaaaral nila ako ng pilosopiya. Sabi niya, sinasayang nila ang isang classical scholar dapat ka sanang pinaaral ng classic. Pero sinasabi ko sa kanya ngayon, hindi nasayang ang iyong pagturo sa akin ng sinaunang griyego. Dahil sa pagturo mo nabasa ko si platon sa griyego at marami pang iba na mga kathang griyego na wala sa reading list na nabasa ko at nagbigay ligaya sa akin. Kung hindi dahil sa klase mo na itinuturo mo sa amin habang tumatahak tayo sa mapait na landas ng giyera, nakulangan sana ng pagtaka at pagtuklas ang aking buhay kaya maraming salamat sa iyo.

At ngayon ibabahagi ko ang ilang pagsalin mula kay Sapho.

           

             Noong lumiwanag ang mukha ng buwan, itinago ng mga                                   bituin ang kanilang sinag at naging pilak ang lupa. 

             Bituin sa agaw dilim, iniipon ang mga ikinalat ng madaling araw. Umuuwi ang mga tupa, umuuwi ang mga kambing, umuuwi ang mga bata kay nanay.

Paalam ni Hector;

                  At si maluwalhating Hektor iniunat ang kamay sa bata, ang batang umiiyak at paurong  na sumasandal sa kandungan ng alilang maganda ang baywang. Gulat na napagmasdan ang anyo ng ginigiliw na ama, natakot sa buntot ng kabayo na nakakabit sa bronseng putong, nakasisindak na papalong-palong sa tuktok, napatawa  ang ginigiliw na ama at ang ginigiliw na ina.

                  Biglang naghubad ng ulo si maluwalhating hector at sa lupa nilapag ang kumkintab  na putong. Noong kuway hinalik ang ginigiliw na anak hinagis, sinalo.

                   At nananalangin kay Zeus  at mga ibang dyos "Zeus at kayong mga dyos, idulot ninyo na anak koy maging kagaya ko ang pinakabantog sa mga Trooi, mabangis, mabait at makapangyarihang humahari sa Ilios. naway sabihin nila: "Daig nitong di hamak ang kanyang ama!" kapag syay umuuwi sa labanan, dala dala ang madugong baluti ng pinatay na marahas na kaaway, anong ligaya loob ng ina!"

Nang masabi niya itoy ibinigay ang anak sa kamay ng ginigiliw na asawa, tinanggap naman nito sa kanyang mabangong kandungan, lumuluha, tumatawa. Tumingin ang lalaki  sa kanyang kabiyak at naawa, hinaplos ang kamay, tinawag ng pangalan at nagsalita:" huwag sana malabis, mahal, ang lungkot ng inyong kalooban, walang lalaking makakahagis sa akin sa Aides kung hindi pa nakatakda kung naitadhana na wala namang lalaking makatakas hindi masama... hindi mabuti... yayamang nangyari na ang mga nangyari..

Kayat umuwi ka na at magpakaabala sa iyong gawain: magsulid at maghabi, mamahala sa mga katulong, pangasiwaan ang tahanan, problema ng lalaki ang labanan akin, lalo na... itong mga sumapit na Ilios"

huminto ang tinig ni maluwalhating hektor at pinulot niya ang puotng na may balahibong kabayo umuwi ang kanayang ginigiliw na asawa, lilingon-lingon, umaagos ang luha

At ito naman si Diotima nakikiusap kay Sokrates.

                 Sinauna at palaging meron. Hindi isinisilang hindi nawawasak; hindi tumutubo, hindi naglalaho,; hindi naman may pagkamaganda, habang may pagka pangit; hindi kung minsan meron, kung minsan wala, hindi hilig ngayon sa maganda, hilig mamaya sa pangit; hindi maganda sa isang lugar, pangit sa ibang lugar, hindi maganda kay kuwan, habang pangit kay kuwan. Hindi mailalarawan ang maganda na parang mukha o parang kamay; hindi namamahagi sa anomang nasa katawan . Hindi anomang salita o paguunawa. Hindi bumabatay sa isang ano-kaya na hindi siya, gaya ng nasa linalang na buhay o nasa lupa o nasa langit o nasa anoman; ngunit "ito", tangi sa pagka- "ito", walang halong di "ito", likas na bukod tangi, meron na meron.Lahat ng ibang magaganda'y bumabahagi sa "ito" sa ganitong paraan : na sila'y isinisilang at nawawasak. Iba "ito" hindi mapupuno, hindi mababawasan; hindi maano.

              Nasa gitna ako ngayon ng aming pagaral sa poesiya at hetorika. Ito ang tinatawag na junoirate nung panahon namin. At naisipan kong ilagay dito ang kaisa isang tula na nahubog ko sa dalawang taon ng junoirate. Palaging inaakala ko na meron akong isang tula na nakatago sa aking puso at utak pero hindi ko mapalitaw litaw pero isang araw natauhan ako na may ilang saknong na nahubog ko at itinipon ko upang gumawa sila ng--- nagulat ako!---Isang Tula! Hindi ko alam kung totoo ito. Pero anuman ang masasabi ukol sa nasulat ko, natuwa akong lubusan nung binasa ko. Sana matuwa ka rin habang binabasa mo. 

                                     Boyhood    

Mostly
It was a time of quietness
When contours of uneven fields and craggy pebbles
Were sacred secrets. 
And bamboos crackling in the wind
Would strike the ear Like fragments of a startled song.

Sometimes

there was aloness

And hurts in the soul

Like edges of a broken bottle

Prodding harshly into the inner bloodstream

But there was peace on roof taps

When dry monsoons blew in from china. 

Blessing the air with delirious chill,

Peace like rain washed sunshine

Peace like an acasia opening each leaves in the red air of sunrise. 

For the core of me 

Was listening to tip toed winds

And to the silent laughter that shakes the stars.