Mga Bitin na alaala

Ang alam namin ay tapos na ang labanan. Tahimik na ang maynila, pero naririnig namin araw at gabi ang mga ligaw na putukan, at, kung minsan, hindi gaanong ligaw na putukan.Bitin ang buhay namin, at nag iwan ng mga bitin na alaala.

Naglalakad kami sa paco, mga bahay na walang laman, parang mga kalansay ng mga patay. At si brother Pat Ceballos ay napabigkas sa tula ni John Keats,

 oh maliit na lungsod,
ang iyong mga landas
ay mananatiling tahimik
magpakailanman;
at ni isang kaluluwa
ay babalik
upang ibunyag
ang sanhi
ng iyong kalungkutan.

Akala nga namin na patay na patay na ang paco; akala namin na bagay na bagay sa paco ang tula ni Keats. Pero biglang kumatok sa aming tenga ang awit ng isang piyano. Sinasabi sa amin ng distrito ng paco: hindi ako tahanan ng mga patay. buhay pa ako. Sa mga kalsada na amoy kamatayan, naririnig namin ang musika ng buhay. Lumusot kami sa taft avenue, at pumunta kami sa harapan ng PGH. may bangkay ng isang nabubulok na kabayo. at ang isa sa amin ay sinabi, "hindi mo ba napapansin na mas mabaho ang bangkay na nabubulok na tao, kaysa sa bangkay na nabubulok na kabayo?" Tugon naman ng isa, "ang tao kasi ay espirito at laman. At kung namamatay ang tao, malungkot niyang nadarama na hindi siya kumpleto. Ang amoy ng tao ay kalungkutan ng pagkawala sa pinakamamahal na buhay ng katawan " Vita Corporalis maxime dilecta.

Sa harapan ng PGH, may isang hanay ng mga sundalong amerikano na nagpapahinga sa kanilang trabaho, na tinatawag nilang paglilinis sa mga gusali. Sapagkat may mga sundalong hapon na nagtatago pa sa mga gusali; at ang tingin sa kanila ng mga amerikano, ay na sila ay dumi na dapat walisin. May isang sundalo na ipinakita sa akin ang isang sulat. Sabi niya, "ito ay sulat sa akin ng kapatid ng nanay ko. Pumunta siya sa Pilipinas noong 1898, at ang kanilang landing barges ay makinis na sumampa sa kabuhanginan ng zambales. at ako naman at ang aking mga barkada, nitong taong ng 1945, ay nakahanap ng daungan sa zambales." "nabasa ko sa peryodiko na dumaong kayo sa zambales sa pamumuno ni Admiral kinkead. Siya ba ang iyong admiral?" "oo. hindi ba kataka-taka na ang admiral na nabasa mo sa peryodiko ay siyang namumuno rin sa amin?" at tugon ko,  "Alam mo ang aking tatay at nanay ay taga zambales. At minamahal namin ang mga karagatan ng zambales."

At ngayon lumipat kami sa ateneo sa padre faura; sapagkat iyon ang layunin ng aming biyahe. Meron kaming permiso sa mga amerikano na magipon ng kahoy sa mga sirang gusali ng ateneo, upang meroon kaming magamit bilang gatong para sa pagluluto namin, at ng aming mga refugees na nasa La ignaciana. Meron din naman pinahiram sa amin na open track ang mga amerikano, Upang mapuno namin ito ng aming gatong. At noong kami'y dumarating na naglalakad galing sa PGH gustong gusto ng mga dumarating mula sa ibang direksyon iyong open track na pinapahiram sa amin.


Sa ikatlong direksyon, dumarating ang isang heswita na naka bisekleta. kinakawayan niya kami sa isang hudyat na sinasabi hintayin ninyo ako. Ibig niyang makisama sa amin, nakita niya na nahuhuli siya kaya't humiram siya ng bisikleta sa La Ignaciana at hinabol niya kami. Tamang tama siya sa trabaho na aming gagawin sa araw na iyon.  Pero ngayon, kailangan niya ang isang tao na magsasauli ng bisikleta sa La Ignaciana kaagad. "Sino ang magsasauli ng bisikleta sa La Ignaciana?" inalok ko ang aking sarili. Tinanggap ko ang bisikleta. Pumunta ako sa PGH, tinawid ko ang taft avenue. Nahirapan ako ng kaonti na mahanapan ang kalye herran, sapagkat kahit ako ay tubong maynila, wasak na wasak ang ermita at malate at hindi ko mahalata kaagad kung saan ang mga bukana ng mga kalsada. Noong kuwan, nakapasok ako sa kalye herran at nagpatakbo ako sa mga pagitan ng mga sirang tahanan. Paminsan minsan meron akong naririnig na nagpuputukan. Mga sniper ba iyon? o ano? walang panahon upang matuklasan. Basta't magpatakbo ng pinakamabilis ng kaya mo. Sa kanto ng isang wasak na kapitbahayan, may isang sundalong amerikano. Kumaway ako sa kanya. Kumaway siya sa akin. Nung kuwan nakarating na ako sa lugar na maraming ng mga tao. Nagsisismulang mabuhay na magmuli ang maynila. Pero naalala ko na nung umaga, noong palabas na kami, meron kaming nakitang bangkay sa pasig line, Pero maraming tao naglalakad, walang pumapansin sa bangkay na ito. pero ngayon mga tanghali na, nagtataka ako kung meron nag-alaga sa bangkay. Nagpabagal ako sa pasig line. Nakita ko roon ang isang sundalong hapon na nakabulagta. nakilala kong sundalong hapon siya dahil sa kaniyang mga sapatos. Pero wala siyang ibang suot maliban sa sapatos. Siya ay hubo't hubad at ang kaniyang ari ay naka tayo. May nagsabog ng lupa sa kanyang katawan. at may nagtapon ng asyeteng itim sa kaniyang mukha. Pero kitang kita mo pa ang huling damdamin niya bago siya namatay. Ang mukha niya ay mukha ng isang bata na natatakot. Kung ano man ang huling nakita niya, ito ay ikinatakot niya. At may tinig na nagsabi  sa akin, huwag mong kalilimutan na pati ang mga hapon ay mga tao, Huwag mong kalilimutan iyan kailanman. Lahat ng mga tao ay tao. 

Sa Katapusan Ng Bagong Simula Parin

Ibinahagi ko sa mambabasa ang ilan sa mga pangyayaring sa unang apat na taon ng aking pagkaheswita. Ito ang katapusan ng unang pamamahagi. At kung ibig ng diyos ibabahagi ko pa ang ilan sa mga pangyayari sa mga karugtong na mga taon. Pero bago ko simulan ito kailangan kong magbigay ng magandang alaala ukol sa katapusan. Ayon sa kasabihan ni HUSSERL na " akoy laging nagsisimula."
Noong naging mabagsik ang labanan sa maynila nawaglit lahat ng klase. pero natapos din ang labanan at kinailangan magkaroon ng balik-aral o review upang magkaroon kami ng examination. sapagkat ang mga heswita ay dapat magbigay ng ebidensya na nagaaral sila kahit na may giyera. at natuwa kami na magkakroon kami ng mga klase ng balik aral sa pamumuno ni Horacio. Ito ay taon ng Poietike, salitang griyego. poetika sa latin. maaring isalin, " daigdig ng mga makata." Pero mas malapit sa ugat ng kahulugan ng katagang poetike na sabihin na ang poetike ay ang daigdig ng mga manggagawa. Sapagkat ang makata o poietes ay isang mangagagwa. gumagawa sya ng mga magagandang salita. Pero ang salitang maganda na tinutukoy dito ay hindi mga mistulang matutunog na salita. Sa griyego ang magandang salita ay ang salita na bumubuhay sa nakikinig ang isang malalim na karanasan sa katotohanan. Ingles at latin ang ginagamit ni Horacio pero maliwanag na, sa kanya, ang daigdig ng mga makata ay  sinasakop ang lahat ng  wika. Na ang tula ay bunga ng malalim na pagpasok, pagtanggap, at ligaya sa talagang totoo, kailangan lamang ang matinding pagkagising.Latin man o ingles ang binabasa, hindi nakukulong sa mga letra ng libro. Nabubuhay ang mga letra at mga kataga at mga berso sa galing ng pagpapamulat ni Horacio. Dahil sa kanya, ang pumapaligid sa amin na katotohanan ay aming mas matinding nagigisnan.
May nagsabi na  ang paggamit sa pilpino sa mga klase ng ateneo ay bago pero naninindigan ako na ito ay bago at luma. Luma sapagkat ang mga nagigisnan ng tao sa katotohanan ay palaging nabubuhay kaya hindi masasabi "bago" kung hindi sinasabayan ng salitang "noong araw ganyan narin" at lalong mabuti sabihin na ang malalim na katotohanan ay hindi kailangan sabihn na bago o luma sapagkat ang totoo ay palaging bago at luma. Ayon sa sinabi ni San Agustin "O pagibig palaging sinauna at palaging sariwa kay bagal kong nahanapan ka."

Ang ginawa ni Horacio na materyal para sa huling examination namin sa juniorate ay isang listahan ng mga thesis ukol sa maganda at meron batay sa libro ni Maritain ART et scholastique.  Sa kathang ito ang makata ay lumalabas na isang mangagagwa ng salitang buhay na maaring magbuhay sa mga nakikinig at tumatangkilik ng isang mas buhay na pagdanas sa katotohanan. ibig ko sabihin ay na noong akoy nagsimulang magsulat sa filipino, napansin ko, na ang mga katagang filipino ay tumatalima sa aking ballpen ayon sa parehong prinsipyo, na ang mga katagang griyego ay tumatalima sa pluma ni Demosthenes.
Noong natapos na ang examination nagkaroon ng isang surpresa ang mga superiors para sa aming mga batang heswita binigyan nila kami ng dalawang linggong bakasyon sa isang maliit na baranggay sa Pampanga. Mahabang panahon na nakatira kami sa siyudad ng maynila, at ngayon magkakaroon kami ng dalawang linggong sa isang lubusan na patag na lupain. Dumaan kami sa mga bukid at kaparangan, sa mga sapa, at sa wakas nakarating kami sa isang malawak na ilog. Tumawid kami sa ilog at nakarating kami sa dalawang bahay kubo na titirahan namin sa dalawang linggo. Ang namumuno sa unang bahay kubo ay si Fr. Priestner, at ang namumuno sa ikalawang bahay kubo ay si Fr. Coffey.  Dala-dala namin ang aming mga banig unan at kumot, palayok, kaldero, plato, kubyertos at mga libro.

Kay sarap lumakad sa kaparangan. Kahit na gano kalayo ka lumakad patag pa din ang lupa.
At syempre namamangka kami at lumalangoy sa ilog. Isang gabi may mga magsasaka na dumalaw sa amin. Alalahanin mo, mambabasa, walang kuryente noon at ang ilaw namin ay kung minsan ay kandila kung minsan ay alitaptap at kung minsan ay buwan na malabo.. May kasamang silang bata, yung bata ay may mataas na boses. Tatawagin sya ngayon na Boy Suprano pero tinatawag syang tiple noon. Kinanta niya ang "kahit na gabing madilim sa libis ng nayon" bagay na bagay ang kanta sa aming kinaroroonan tapos meron syang kinanta na ballad ukol sa mga pilipino na lumalaban sa Bataan na natatalo, pero hindi nasisiraan ng loob. Tapos, may isang kanta na martsang masigasig at may nagsabi na kanta yun ng mga HUK.

Isang araw may isang  amerikanong catholic chaplain na dumalaw samin. At sabi niya na sa kanyang bayan ang ilog ay mas malawak kaysa sa ilog ng pampanga pagkatpos ng uuwi na sya sa kanyang unit sabi niya babalik ako sa chivitas de solata, yan ang tawag nya sa Maynila :isang lungsod na tigib sa tao noong araw pero ngayon wasak na  wasak at walang katao-tao.

Isang gabi naman may ilang mga juniors na binalak magkaroon ng kwentuhan ng mga  multo. Nagtipon sila sa isang sulok ng kaparangan at tinatakot nila ang isat-isa sa pamamagitan ng pamamahagi ng mga nakasisindak na kwento hangat sila'y nanginginig sa takot. Meron namang ibang mga juniors na binalak na patindihin ang takot ng mga kwentista sa pamumuno no Bro. Joe Blanco nagsuot multo sila sa pamamagitan ng mga kumot. Noong yung mga kwentista tumahak sa karinglan, sinalubong sila ng mga multo... at kay sarap ng kanilang pagloloko sa isat-isa. At nagkaroon kami ng santakrus de mayo na si Pats CEbayus ay si haring Konstantino. wala kaming reyna elena pero nagimbento kami ng isang kabalyerong tumulong kay reyna elena, ang brother na gumanap ng papel na ito ay si Bro. Eskaler.
Meron din kmaing isang peryodiko ng aming baksyon ang pangalan ay KUKAPA ang editor ay si Wado perpekto at kinuha niya ang pangalan ng peryodiko sa kasabihan pampanggo, " Kekapa." ako ay assistant editor. pagkatapos ng 2 linggo umuwi kami sa cevitas de solata 



Lahat ito ay ginagawa namin sa panahon ng taginit, pero naliligo kami sa ilog at pagkatapos umaakyat kami s pampang ng ilog tungo sa isang bomba na nagbibigay ng masarap at malamig na tubig. 

Sa buong dalawang lingo namin doon maaliwalas ang langit at hindi umulan pero gabi-gabi nauulanan kami ng kagandahan ng mga bituwin. At naaalala ko... Malagipko.. na yung sulok ng sampalok na aking kinalakhan ay wala pang kuryente ng bata ako, pero gabi-gabi tinitingala ko ang mga bituwin at tinatanong ko kay mamang, "meron bang mga bata na nakatira doon? at nagtatanong din ba sila sa kanilang nanay kung may mga batang nakatira dito sa ating bituwin?" Sa pagkat akala ko noon at inaakala ko rin ata ngayon na ang lupa ay bituwin.

Nagpaalam kami sa pampanga at bumalik kami sa Chivitas de solata upang magsimula ng  bagong yugto sa aming buhay. pero Meron kaming baon :dalawang mensahe at isang tula.

Ang unang mensahe ay galing kay Msgr. Piani : alalahanin ninyo mga bata kong kaibigan na naghahanda kayong magpari. Ang pari ay palaging tumitingin sa Diyos na nagpapaligaya sa  kanyang kabataan. 

Intro ibo ad altare Dei.
Adeum qui Laitificat juven tutem meam

Kahit na gaano katanda ang pari yan ang kanyang sinisigaw sa simula ng bawat Misa : aakyat ako sa altar ng Diyos, sa Diyos  na nagpapaligaya sa aking kabataan. Sa pagkat ang pari ay namamahagi sa hindi maaring wasakin na kabataan ng Diyos.

Ang pangalawang mensahe ay galing kay Horacio dela Costa :Hinihiling namin sa kanya na magbigay siya ng komperensiyang espiritwal. Pumayag siya. Pinaalala niya sa amin na hinaharap pa namin ang mahabang disiplina ng pag-aaral ng Heswita. Sa lahat ng mga araling ito, anuman ang magiging linya ninyo, huwag ninyong makakalimutan, aniya, na si Kristo ay nasa lahat at palagi nating kasalamuha. Sapagkat sa simula ang salita, at Diyos ang salita, at kung wala ang salita ay walang malalalang sa mga nilalang. Ang Salita ay naging laman.. si Kristo ang Salita. Siya ang kasalamuha natin sa lahat-lahat. Palagi. Pupunin niya ng isda ang ating mga lambat, kung magtitiyaga tayong magdamag.. nangingisda parin kahit na walang nahuhuli. Gagawin niyang alak ang ating tubig, kung gigiray-giray tayong manggagaling sa balon... pasan-pasan ang tapayan na hindi medyo puno, kundi tigib sa tubig. papakainin niya ang nagsisiksikang madla kung ibabahagi natin ang lahat ng kaunting meron tayo. ang ating tinapay at dalawang isda at ang tula ay ang susunod na pambungad sa metapisika :

Noong nakapasok na siya sa pintuan
yumayapak siya
sa malawak na lupain
na palayo ng palayo ang mga hangganan
sinusukuban ng langit na pataas ng pataas ang tuktok
ang mga laylaya'y palayo ng palayo
sinisikatan ng sariwang araw ang kabuoan.

 sa katapusan ng bagong simula pa rin.

PAGBABALIK

Maraming tao na lumabas sa maynila noong  naging malinaw na magkakaroon ng matinding labanan sa maynila at ngayon unti-unting natatapos ang labanan nagsisibalikan sila. at ang mga iskolastik na kung umuwi sa ibat-ibang bayan ay bumabalik sa mga bahay heswita, kung meron pa na hindi na giba sa labanan, upang ipatuloy ang kanilang pag-aaral sa pagpapari. at marami silang ikinuwento saamin ukol sa kanilang mga naranasan. ang mga iskolastik na pumunta sa baguio ay nagtiis ng hirap. ang mga tropang amerikano ay hindi pa maka akyat sa mga bulubundukin ng baguio at noong naranasan ng mga heswita ang napakatinding pag-bomba sa engineering hill binalak nilang maglakad papunta sa kapatagan ng lungsod nilakad nila at tinawid nila ang mga bundok mula sa siyudad ng baguio hanggang sa bayan ng tubao, la union. doon nakita nila ang mga amerikano na ang may hawak sa bayan at may mga 10wheelers na amerikano na pumupunta sa maynila. kaya't nag hitch hike sila, si fr.juan ledesma ang mga brother na sina joe blanco, benny mayo, george gorospe ay nakarating sa maynila sa dugtong dugtong na pag hitch hike nila sa mga 10wheelers. sabi  nila na palundag lundag ang mga 10wheelers at malikot ang byahe, pero nakarating sila sa maynila noong dumating sila sa la ignaciana ang balita sa mga peryodiko ay namatay na si pres.franklin delano roosevelt.

Si godoy alingal ay kasama sa mga iskolastik na pinamumunuan ni bro.hernando maceda (hindi pa siya pari noon pero malapit na ang kaniyang ordinasyon) pumunta sila sa tila, laguna isang bayan na maliit at tahimik, pero may inulat si bro.alingal na isang pangyayari na nakabagabag sa kaniya. ang mga girilyero at mga makapili(mga pilipinong pumanig sa mga hapon) ay nasa masidhing paglalabanan isang araw may mga girilyerong nagdala  sa plaza ng isang makapili na nakagapos ang mga kamay sa kaniyang likuran. tinanggal ang kaniyang gapos at, habang nakatutok ang isang baril sa kaniya katawan , binigyan siya ng isang pala at inutusan siyang maghukay ng kaniyang sariling libinggan.  pinaupo siya sa gilid ng hukay at may isang berdugo na tinutok ang kaniyang baril sa batok at pinaputok. ang kaniyang bangkay ay lumundag at nadapa sa kaniyang libingan na siyang humukay. noong ikinukuwento ito saakin ni bro.alingal. may takot at pagka bagabag sa kaniyang tinig at, kaawaan tayo ng diyos si fr.alingal ay pinatay ng isang asesino sa kibawe, bukidnon. noong abril 13 1981.

Si bro. Abrogina ay bumalik sa kanyang bayan upang hintayin na humupa ang gulo ng giyera. kasama niya ang kanayang kapatid na isang seminaristang diosesano naghahanda silang bumalik sa kanilang pagaaral magpari pagkatapos ng gulo. Pero hindi sila nakauwi. nagakaroon ng sona sa kanilang bayan. Ang sona ay isang paraan ng mga hapon na ginagamit nila upang mahuli ang mga lumalaban sa kanila. at madalas nasasangkot pati ang mga inosenteng tao. Ganyan nasagkot si Bro. Abregina at ang kanyang kapatid.

Mayroon naman kaming balita ukol sa mga heswitang amerikano na nasa Los, Banos concentration camp. sinagip sila ng isang pangkat ng mga amerikano na mga para troopers at amphibian tanks. Ang mga paratroopers ay mga sundalong nagaatake mula sa itaas sa pamamagitan ng mga parachute. At ang amphibian tanks ay mga tanke  na maaring lumakad sa tubig o sa lupa. Isang umaga na hndi nila akalain na may mangyayaring ganito,  ang hangin at ang lupa ay napuno ng mga sundalo.at banayad na piangsasabihan sila,  "sumakay kayo sa mga tangke, at aalis tayo dito."sumakay sila sa mga tanke na bumaba sa lawa ng Bay at tumahak ng landas na patungo sa ibayong mga lupain. nakaupo sila sa itaas ng mga tanke kasama ng  mga tropa na sumagip sa kanila at hanggang nagyon ay patuloy na nakikipagputukan sa mga hapon na ayaw mawalaan ng mga bilanggo. Dala-dala ni Fr. Cullum ang kanyang mga nota sa Moral Theology at nahulog ito sa tubig. Lumundag siya sa tubig at sinagip ang kanayng mga nota at mayroong mga sundalo na sumagip kay Fr. Cullum.  Dinala sila sa munting lupa sa isang bahagi ng bilangguan na ginawa nilang isang lugar ng pahingahan ng mga naging bilanggo sa concentration camp. Doon nagbigay sila ng balita sa mga heswitang nasa maynila. doon ko narinig na namatay na si Fr. Mulry. Sabi nila na masaya sya kahit na may sakit sya. At syay palaging nagbibigay loob sa mga nalulungkot. nakatingala palagi ang kanyang diwa.

Mayroon akong isang kaibigan na ang pangalan ay Manuel De leon. Taga San miguel de mayumo, Bulacan. isang maliit na bata, tsinito at mabait sa akin. Noong bagong pasok ako sa Ateneo, lumapit sya sa akin at kinaibigan ako. naging Boyscout kami at, kapag may camping, kami ay siempre nasa parehong tent. kapag hating gabi na, ginigising kami ng lamig na gumagapang sa lupa at ng tuko na may mahiwagang tinig.Sya din ang nagturo sa akin ukol sa pagtutuli.  Isa sa mga lugar na pinagcamping namin ay isang kaparanan na malapit sa Hinulugang taktak. Ito ay isang talon ng malinis na tubig noong panahon na yun.


Pero ngayon matatapos na ang giyera at wala akong nababalitaan ukol sa kanya. pero pagkatapos ng mga limang taon nabalitaan ko na nung nagwawala ang mga hapon sa Pasay may mga hapon na isat-isay pinapasok ang mga bahay ng mga mamamayan.. Nakadama si Manuel ng pangamba  kayat sinabi niya sa kanyang nanay at sa kanyang kapatid na babae, " huwag kayong gagalaw dito, ako ang haharap sa kanila." narinig nila na may pumuwersa sa kanilang  gate. lumabs si Manuel at hinarap ang mga sundalo walang sinabi ang mga sundalo kung di pinatalab sa kanya ang kanilang mga bayoneta.

Mayroon yatang pinaabot sa akin si Manuel kamakailan lamang, may isang heswitang amerikano na pinakita sa akin ang isang numero ng Guidon para sa June 1941. kapapasok lamang ng maraming Atenista sa nobisyano ng mga heswita. May litrato ng bawat estudyante pumasok.at may maikling istorya ukol sa kanya. may litrato ako pero hindi masabing kung sino ang nagsulat ng maikling istorya ukol sa akin. ang istorya ay ganito : Si Roque Ferriols ay isang mabuting kaibigan. Sya ay  filius Mariae. noong kami ay nasa highschool sa ateneo nagaaral kami ng latin at ugali ng maraming istudyante na haluan ng latin ang kanilang mga sulatin. Noong nabasa ko itong mga kataga ukol sa akin, naririnig ko ang tinig ni Manuel sya lamang ang makakasulat ng ganyan ukol sa akin. Hindi ko sinabi sa kanya na minamahal ko si Maria pero sya ang nadama niya ito kahit na hindi ko sinabi.  Maraming salamat Manuel..

May paring SBD na kaibigan ang aming pamilya sya ay isang misyonero sa Mindoro.Ang pangalan niya ay Benito Rixner.  noong unang nagisnan ko sya ay misyonero sa pulo ng Lubang.. Noong kuwan inilipat sya sa Pinamalayan minsan bawat taon pumupunta sya sa maynila at dinadalaw kami sa aming bahay sa Sampaloc. Ang aking mga kaptid na si Dadan, Piti, at Nene ay magtutugtog ng piano para sa kanya at pinatutugtog nila ako ng byolin. nagluluto kami ng cake para sa kanya. Isang paring simple mapagkumbaba at mappagkawang gawa magkkwento sya ukol sa kanyang trabaho bilang misyonero. napansin ko na kapag nabisita niya kami at kapag umuwi na sya sa kanyang misyon palging meron syang naiiwan na katahimikan at kapayapaan sa aming kalooban. Hindi ako nagtatanong sa kanya ukol sa mga SBD at hindi niya sinusubukan akitin ako na pumasok sa SBD. pero nung nasa 4th year na ako at nakaapply na ako sa mga heswita at natanggap na ako at hinihintay ko na lamng ang araw ng aking pagpasok sa mga heswita binisita kami ni Fr. Rixner at bago sya magpaalam isinasantabi niya ako at sianbi niya, " alam mo maari ka yatang maging mabuting heswita." tugon ko, " nagapply na ako at tingggap na ako at papasok ako sa Mayo 30." at lumigaya ang kanyang mukha.

Maraming tao ang nagpapasyal sa Avenida Rizal nagsisimula ng magising ang mga pamilihan at kalakalan sa kalsada na sentro ng buhay sa maynila ang mga tao nagsasalubungan ang mga kaibigan ay natutuwa at nagugulat kung meron silang makitang kaibigan palaging maririnig mo ang mga tao na sumusigaw sa isa-isa, " buhay ka pa salamat sa dyos." Ako ay isang batang heswita na malapit ng matapos ang juniorate titingin-tingin ako at tatanga-tanga sa avenida rizal. biglang nakita ko isang paring German na matagal kong hndi nakita at matagal ko ng hindi naalaala.  pero ngayon parang may liwanag na suminag sa akin " Fr. Rixner!" " Roque!" nag kamayan kami at halos sumasayaw kami sa Avenida Rizal noong umuwi na ako ay pati ngayon habang sinusulat ko ito meron akong nadarama ko na nagiwan sya sa akin ng biyaya ng  katahimikan at kapayapaan.

Tanghaling Tapat

     Isang umaga na walang ulap ang langit, pumunta kami sa Mandaluyong upang sumakay sa isang trak na papunta sa kalye San Marcelino. Ang nangangasiwa sa trak ay mga relihiyosong Vincentian. Si Bro. Araneta ay gustong tulungan sila. Ang trak ay dumadaan sa mga kalsada ng Maynila na nasakop na ng mga Amerikano. Pero sa kanilang pagsakop ay may naganap na matinding pagkawasak; mga bahay na walang atip at dingding at wala nang taong naninirahan doon. Nakarating kami sa kalye San Marcelino, sa simbahan ng mga paring Vincentian. At sa isang gusali na noong panahong iyon ay seminaryo nila ngunit sa mga huling araw ng giyera ay naging lugar ng mabagsik na labanan. Noong dumating kami doon nakikita namin na may mga tao na nagtatrabaho sa funeraria na inuupahan ng army ng mga Amerikano upang linisin ang gusali ng mga bangkay ng mga sundalong Hapon. Nakita namin na hinahagis nila ang mga bangkay sa bintana ng gusali, at nawawasak pag tama sa lupa. May mga taong pinapanuod ang ginagawang paghagis ng mga bangkay. At may sundalong Amerikano na pinagsasabihan sila: "lumayo kayo sa mga nahuhulog na bangkay: ang marami sa kanila ay may granada sa bulsa, at kapag nagkasagupaan na ang lupa at bangkay baka sumabog ang granada at masaktan kayo".
     Noong sumama ako sa pangkat patuloy sa San Marcelino hindi ko alam kung ano ang layunin ng aming pagpunta, at hanggang sa kami'y dumating doon ay hindi ko padin alam kung ano ang aming gagawin. Pero sinundan ko ang mga taong papunta sa isang direksyon at sabi ko sa loob loob ko ay siguro pupunta kami sa lugar ng aming trabaho. Patuloy kaming lumakad at tumigil sa esterong umaagos sa tabi ng gusali. May masangsang na amoy, amoy ng kamatayan. Yung estero ay marumi at hindi ko makilatis kung ano ang nasa estero. Nakatayo ako sa tabi ng estero kasama ang isang Bro. na heswita. Mayroon siyang tinuro na isang bagay na medyo nakalubog sa estero at sinabi niya "pari yon". Pagkatpos ay may isa pang bangkay. May sugat ito at sinabi ng aking katabi "tama iyan ng bala ng machine gun". Tinuro ng isang Vincentian ang isang bangkay na may nakasuot na bagong sapatos at sinabi niya na "iyan si bro. namin na nakatatanggap lamang ng isang regalo na bagong sapatos". At nakita kong may isang taong nakasutana na nakalubog sa estero at may mga ibang taong naka sutana din at matagal nang nakababad sa tubig. Noon lamang ako natauhan na may mga relihiyosong Vincentian na pinatayo at pinaharap sa estero. Sampu sila, minachine gun, at nahulog sila sa estero. Matagal na panahon bago dumating ang sapat na kapayapaan upang maharap ng mga tao ang malungkot na trabaho ng paglibing sa kanila. Agnas na ang kanilang mga katawan kaya't nang aming inililipat ang mga bangkay mula sa estero patungo sa wheelbarrow na magdadala sa mga bangkay sa isang hukay na nasa likod ng simbahan ng San Marcelino na nilagyan ng mga bato at pinatungan ng galvanized iron. Pagkatapos pinatungan ng banig sunod ang mga bangkay at sa huli ay tinabunan na ng lupa. Bilang saksi sa pagasa ng mga namatay kay Kristo na hinihintay sila ng buhay na walang hanggan. et expecto resurrectionem mortuorum et vitam venturi saeculim. Ang mga bangkay na naagnas na ay nagkaka pira piraso. Kung minsan hindi namin nakikita ung bangkay dahil natatakpan ng mga uod. Noong dumaan ang isang wheelbarrow na may taglay na isang bangkay bangkay, may narinig akong isang taong nagsabi na "yan si Fr. Fernandez" at naalala ko noong September 27, 1940, noong nagkaroon ang mga heswita ng celebrasyon ng pagpapasalamat sa ikaapat na daang taon mula sa ginawang kumpirmasyon ni Papa Pablo III sa kapisanan ni Hesus, nagkaroon ng tahimik pero maligayang celebrasyon ng pagpapasalamat ang mga heswita sa simbahin ni san ignacio sa intramuros. At ang mga Vincentians ay tinulungan ang mga heswita sa kanilang pagdiriwang. Si Fr. Fernandez, nagbigay ng isang sermon ng papuri kay san ignacio at sa kanyang pagtugon sa tawag ng grasya ng Diyos. At ngayong sa simula ng taong 1945 inililibing namin siya kasama ng kanyang mga kapatid sa kanilang kapisanan relihiyoso. Ito ang aming pagpapasalamat sa pagtulong ng mga Vincentians sa aming celebrasyon noong 1940.  May isang catholic chaplain ng American army na ginaganap ang magalang na pagtalaga sa mga patay sa awa ng butihing Diyos.
     Tanghaling tapat na ngayon at biglang nakarinig kami ng ugong ng maraming kulog. Tumingala kami at nakita namin na wala ni isang ulap sa langit. Nanggagaling ang ugong sa gawing silangan ng langit. Ito ang direksyon ng bayan ng marikina. Meron pang mga lungga ang mga hapon sa mga bulubundukin ng lambak ng marikina at kalooban ng mga amerikano na durugin ang mga ito upang masakop nila ang buong pulo ng lungsod. Kayat nagpadala sila ng sunod sunod na pangkat ng B25 na lumipad sa ibabaw ng marikina. Kapag nakapagbigay ng hudyat ang mga eroplanong namumuno sabay sabay na bumubukas ang mga tiyan ng B25 at sabay sabay nahuhulog ang mga bomba. Kapag nagsagupaan ang mga bomba sa lupa may ugong ng libo-libong kulog. 

Kailangan na naming umuwi sa La Ignaciana. Walang sasakyan at ang daan ay isang kalsada na magkabilang gilid ay may mga sunog na punong kahoy na walang dahon. Bata kami at naniniwala kami na malakas kami ngunit tao din kami at nauuhaw kami. Nakita namin ang isang Amerikanong sundalo na may malaking canteen na nakabitin sa kanyang balikat. Sabi ko kay Bro. Araneta, "maari bang makahingi tayo sa kanya ng tig-isang lagok ng tubig? isang lagok lamang ang bawat isa". akala ni Bro. Araneta na isang mabuting mungkahi iyon kaya't nilapitan niya ang sundalo at sinabi niyang "kami ay galing sa paglibing ng mga patay at  malayo ang aming lalakarin, maaari mo ba kaming bigyan ng isang lagok ng tubig  bawat isa?". akala rin ng Amerikano na isang mabuting mungkahi ito kaya't binigyan niya kami ng tig- isang lagok ng tubig, at dahil mainit din ang sikat ng araw ay mainit din ang laman na tubig ng canteen. Pero sa aming matinding uhaw ang tubig na galing sa mainit na canteen ay kay sarap! 

Sa wakas ay nakarating din kami sa La Ignaciana at noong naghuhubad kami sa tabi ng ilog dumaan si Fr. Selga at tinanong niya, "saan kayo nanggaling?". sabi namin, "galing kami sa paglibing ng sampung paring Vincentian". sabi ni Fr. Selga, "hindi pari silang lahat, meron ding mga brothers". ipagdasal natin sila. Nagdasal kami at pagkatapos lumundag sa ilog.

*4Y0

Mag hapon sa Singgalong

Maghapon sa Singgalong

Noong kuwan, nasakop na ng tropang amerikano ang Paco, ang San Andres bukid at singgalong. Pero kahit na dito sa mga lugar na ito naririnig namin ang mabagsik na labanan na nagaganap pa sa Ermita Malate at iba pa.... Ang problema naman sa mga lugar na nasakop na, ay kung papaano maililibing ang mga bangkay. May mga  nailibing na ng  kanilang mga pamilya, o kanilang mga kaibigan, o ng mga taong mapagkawang gawa. pero marami pa din ang nakakalat sa mga kalsada at sa mga loteng bakante. Humingi ng permiso ang mga juniors sa aming mga superiors na maglibing kami ng mga patay.  Tinatawag ang mga naglilibing sa mga bangkay na mga pangkat sa paglibing. ang  pangulo ng isang  pangkat ay si Bro. Araneta.  At ang namumuno sa ikalawang pangkat ay si Bro. Jaime Neri..

Isang araw na maaliwalas ang kalangitan, kaming mga sakop ni Bro. Araneta, nakabihis ng trabahador, ay lumabas sa La Ignasiana. Hindi kami nagsusutana para sa trabahong ito.  Pasan-pasan namin ang aming mga  pala sa aming mga balikat at pumunta kami sa San Andres bukid. May isang babae na may lamesa sa tabi ng kalsada. nagtitinda siya ng mga piniritong saging na saba. tinanong sa kanya ni Bro. Araneta,  " meron po bang mga patay dito na hindi pa naililibing?" "nailibing na yata ang lahat," wika ng babae.  tapos sinabi niya sa  boses ng isang taong  naghihirap pero mapanatag ang loob kasi alam niya na nagawa na niya ang kanyang dapat gawin: " nalibing ko na lahat ng aking mga patay." tapos, itinuro niya ang isang kanal. "Si mang kulas yata iyan: hindi pa yata naililibing." nakita namin si mang kulas na nakatagilid at nakabaluktot sa tabi ng kanal. may nagsimulang sunugin ang kanyang bangkay, pero di niya natapos. Inilibing namin si mang kulas, ang unang kaibigan namin sa kamatayan. 

tumuloy kami sa singgalong sa mga kalsada at loteng bakante. maraming mga taong patay may nakabulagta may nakataob at may isang lugar na maraming tao na nakataob parang meron silang tinatakasan na panganib na nanggagaling sa gawing likod nila. At natamaan yata sila at pinasubasob ng mga machine gun na nasa likod nila. Sa isang malawak na lupa  may maraming  bangkay na nakakalat hinati-hati ni Bro. araneta ang mga lugar na pagtitipunan ng mga bangkay, at kami ang magiging responsable sa paglibing sa kanila. kayat ang buong pangkat ni Bro. araneta ay hinati sa maliliit na pangkat, ang bawat maliit na pangkat ay may teritoryo at mga patay, na sya ang responsableng ilibing. Maraming mga patay na may mga taong sinubukan sunugin, pero hindi nila naganap na sunugin,kayat sa kalawakan ng singgalong meron kang makikitang maraming  umuusok na mga bangkay at responsable ka na ilibing sila sa isang magalang at mapayapa na pamamaraan. 

Sa mga patay na itinilaga sa amin na ilibing may isang maliit na bata na ang kaliwang paa ay medyo pilipit ang mga daliri na dapat tumuloy sa harapan ay tumutuloy sa likuran. Meron siyang tinatawag na "club foot". Siguro pilay pilay siyang tumatakbo noong natamaan siya at may nakasabog na mga laruan sa kanyang kapaligiran. Sino kaya itong batang nagmamahal sa kanyang laruan? Na  niyayakap niya  kahit na meron siyang tinatakasang panganib? . Sinubukan kong magsulat ng tula para sa kanya. Hindi ako nagtagumpay, pero ibabahagi ko sa inyo ang aking pagkukulang bilang alaala sa batang ito. Noong panahong iyon kung ako magsulat ay madalas ingles.

                   Lulled by soft weepings of leaves, little one,

                   Sleep through our morning hours.

                   Briefly on earth have your little feet run,

                   Brief is the sweetness of flowers.

                   

                   Dead on the morning of life's sad day

                   Oh morning of storm and rain 

                   pulling God's roves with the angels you play,

                   ne'er shall you childhood wane.

Nagkataon na si teddy Arbisu at ako ay nasa silong ng mga punong saging na aming hinuhukay upang gumawa ng libingan na may lilim. pero hukay kami ng hukay pero walang lilim na natutuklasan kami. ang init init at ang aming pawis ay dumadaloy sa aming likod at nalalanghap  namin ang hangin na taglay ang amoy ng mga nasusunog na bangkay. Naaalimpungatan yata kami. sinabi ni teddy sa akin, "parang amoy crackers." at sabi ko naman, " OO nga ano." agad nagpatuloy kami maglibing sa ating mga kapatid hanggat humaba ang mga anino. nakabilang kami ng tatlumpo't dalawang ulo ng mga nag-aagnas na patay na inilibing namin. sumalangit nawa silang lahat. at maawa ka sa amin o panginoon diyos.

Dapit hapon na at naglalakad kaming mga nakasuot trabahador at may pasan na mga pala sa san andres bukid. tinatahak namin ang isang landas na,sa kahabaan ng panahon,ay ginawa ng mga yapak ng mga trabahador . nagkataon naman ngayong hapon na ito na may dumi ng tao sa  gitna ng landas. Si bro. Malasmas gumawa ng isang mahabang landas na iniikot at iniiwasan ang dumi na kanyang itinuturo ng kanyang hintuturo. tumawa kaming lahat at sinabi ni Bro. Araneta, " pagkatapos ng lahat ng naranasan natin nababagabag ka pa sa isang maliit na bagay kagaya nyan."

Agaw buhay at pag-asa

Ang mga tropang amerikano ay unti-unting sinasakop ang maynila. Noong sinasakop nila ang Ermita unti-unting pumupunta sa sta.ana ang mga tao na nanggagaling sa ateneo. Sino ba itong mga taong nanggaling sa ateneo? unang-una ang mga heswitang nagaaral ng pilosopiya. Tapos may isang katipunan ng mga taong taga ermita na naghanap ng kanlungan na kasama ng mga heswita. Inaakala yata nila na magiging mas ligtas sila kung nakikisama sila sa mga heswita. Ang panganib na kanilang kinatatakutan ay galing sa mga kanyonaso ng mga ameikano. Ang mga bala ng kanyon ng mga amerikino ay umuulan at sumasabog sa gitna ng mga tao na humihintay sa liberasyon na taglay ng mga amerikano.
Sa simula ng atake ng mga tao ng mga amerikano sa ermita kay panatag ng loob ng mga heswita. Maraming mga sumasabog na artilieria at maraming mga taong namamatay pero walang heswitang namamatay o nasusugatan. Si fr. Riera, isang heswitang kastila, ay padre espiritual ng mga Refugee's at nagbibigay loob sa mga eskolatsik na heswita. Isang dapit hapon parang may bigat na kalungkutan na nadarama ng isang eskoslatik na si Recardo Pimentel . Sinabi nya sa isang kapwa heswita na mabigat ang loob niya. Pagkatapos, sinabi nya na "Magpapasyal ako saglit sa south parade". Lumatag ang dilim ng gabi. Nagsitulog ang bawat sinuman  sa sulok na mahanapan nya habang halos walang hinto ang pagpuputok ng mga kanyon.

Noong kinabukasan masusi nilang sinuri kung sino ang mga patay at kung sino ang mga buhay pa. May tumalab at sumabog na bala ng artilieria. Namangha sila nung nakita nila na may taong natulog sa silong ng lamesa at siya rin ay sumabog. Siya ay si eskolastik pimentel ng kapisanan ni jesus. Natauhan sila na pati ang mga heswita ay maaring mamatay.

Ang iskolaktik na si hilario lim ay inlibing. Si iskolastik Ricardo Pimintel ay sa west parade. Ito ay isa sa mga libingan ng mga patay noong inaatake ng mga Amerikano ang Ermita. Nilagyan ni hilario lim ng dalawang krus ang libingan ni Ricardo: Isang krus sa uluhan at isang krus sa paanan. Balak niyang ilipat ang kanyang mga buto sa novaliches pag bumalik na ang katahimikan sa Maynila. Pero ng bumalik na ang katahimikan, natuklasan ng mga Heswita na ibinulldozer na ng mga Amerikano ang buong west parade at walang nakakaalam kung anong nangyari sa mga labi ni Ricardo Pimintel.

Naguusapan sina Bro. Jaime Bulato at si Bro. Porfillo Andaya. Noong nagsimula ulit ang pagsabog ng mga kanyon pumunta si Bro. Bulatao sa isang sulok at Bro. andaya ay nagtago sa silong ng hagdan.Mula sa kanyang sulok nakita ni Jaime Bulatao na may sumasabog na bala ng kanyon doon sa may hagdan na kinaruruunan ni Bro. Andaya. At noong huminto ang mga kanyonaso, nakita ni Bro. Bulatao na lumabas si Bro. Andaya mula sa kanyang pinagtataguan. Hinihipo nya ang kanyang muka na dumudugo. Tumakbo sa kanya si Bro. Bulatao at nakita nya na may kapirasong shrapnen sa kanyang pisngi. Pinunit ni Bro. Bulatao ang kanyang sutana at gumawa siya ng bendahe upang mapahinto ang daloy ng dugo. Ginagamit nya ang kanyang natutuhan nung siya ay boy scout at umiiyak siya habang tinutulungan niya ang kanyang Bro. na sugatan. Sinabi naman sa kanya ni Bro. "Andaya "wag kang iiyak: "kung mamatay ako,pagdarasal kita". 

Sa isang bintana sa likod ng ateneo auditoryom, Si Bro. Dio at si Bro. Francisco Lopez ay natatanaw ang south parade grounds at ang pader na hinihiwalay ang ateneo sa assumption college. Noong kuwan, may isang malaking tangke ng amerikano na binuwal ang pader. Huminto yung tangke at may lumabas na dalawang sundalong amerikano. "batiin naten sila," sabi ni Bro. Lopez. "mapanganib iyan,"  Sabi ni Bro. Dio. Pero nauna na sa kanya si  Bro. Lopez, na bumabati na sa mga sundalong amerikano. "Hello Joe!" biglang narinig ang mga putukan ng baril. Natamaan si bro. Lopez. May butas sa lupa na kanilang kinaroroonan. Dumapa sila dito habang nagkaroon ng mabagsik na putukan ang mga hapon at mga amerikano. Isang oras at kalahati habang si Bro. Lopez ay nagtitiis sa dalawang sugat, pumasok daw ang isang bala sa kanang tagiliran at lumabas sa kaliwa at ang ikalawang bala ay pumasok daw sa kaliwang tagiliran at lumabas sa kanan. Noong matapos na ang putukan, dinala si Bro lopez sa Field Hospital sa welfare ville. Tatlong araw na ginagamot siya. Yung mga bro's sa Sta. Ana ay gumawa ng schedule upang palaging may kasama si Bro. Lopez. Noong ikatlong araw na, ang kasama nya ay sina Bro. Norberto bautista at si bro. Rodolfo Malasmas, siya ay pumanaw. Dinala ang kanyang labi sa La Ignaciana. Hindi pa tapos ang labanan sa maynila noong mga araw na iyon. Inilagay ang kanyang labi sa isang higaan na behuko. Pagkatapos ng misa binalot ang kanyang labi sa banig at inilibing siya sa plaza na nasa harapan ng simbahan ng Sta. Ana. Noong natapos ang giyera inilipat ang kanyang mga buto sa sementeryo ng mga heswita sa sacred heart noviate.

Mga Refugee

Si Teddy Arvisu ay nakadanas sa bataan at sa Death March. Pagkatapos, pumasok siya ulit sa nobisyado noong november 5, 1942. Dumaan ang kanyang unang taon na malusog ang kanyang katawan,pero sa kanyang ikalawang taon, nagkaskit siya ng tatlong buwan. kinailangan nyang magpagaling sa isang hospital, sa tatlong buwan at ang nagalaga sa kanya ay ang kanyang nanay na isang nurse din. Nanatili siyang nobisyo pero ang kanyang nobisyado ay humaba at naging dalawang taon at tatlong buwan. Kaya't sumumpa siya ng panata ng karukhaan, kalinisan, pagtalima sa araw ng february 22, 1945. at habang kanyang binibigkas ang kanyang pang habang buhay na katapatan kay Jesus sa kapisanan ni Jesus ay biglang sumabog ang sunod sunod na kanyonaso ng artilyeriya.naririnig namin ang mga sipol ng mga balang 105 na umaarko sa ibabaw ng Sta. Ana.May mga nagsabi na ito ang huling pagsubok ng giyera na harangin siya sa pagiging heswita. pero sinabi ko na ito ang saludo ng giyera kay Teddy. sinasabi ng mga kanyon: nagtagumpay ang katapatan mo sa iyong bukasyon, at sinasaludo namin ang iyong tagumpay.

Isa sa mga ginawa naming mga Juniors ay pumunta araw-araw sa mga kampamentong kanlungan ng mga nawasak ang tahanan. Isa sa mga lugar na kanlungan ng mga nawalan ng tahanan ay ang Sta. Ana Cabaret.Bago magkageyira,ipinagmamalaki ng cabaret na ito, na nasa kanya ang pinakamalawak na sahig sayawan sa asya. ngayon, mga pangkat - pangkat ng mga dukhang walang tahanan ang nagtitipunan dito.hinahati-hati nila ang sahig sayawan,ginagawa itong isang kampamento ng mga refugee.


ang bawat pamilya ay may isang tahanan na walang ding-ding.araw araw si Fr. Juan Trinidad, isang heswitang nagtuturo ng bibliya sa seminaryo ng San Jose, ay nagmimisa sa gitna ng malawak na sahig sayawan. ang ingay ng mga Refugee ay tumatalab sa katahimikan ng misa.May nagsabi kay Fr. Trinidad na hindi karapat-dapat magalay ng sakripisyo ng misa sa gitna ng nagtatalaban na ingay ng isang kampamento ng mga refugee.Ang tugon ni Fr. Trinidad ay na si Jesus ay palaging nakikihalubilo sa mga maingay at nagsisiksikan na mga tao sa kanyang pagmamalasakit sa mga kawan na walang pastor.at sa misa si kristo ay gusto rin makihalubilo sa mga kawan na walang pastor.

Isang araw nagkatagpo kami ni Teddy Arvisu sa isang pamilya na may isang bata na marahil ay may siyam na taong gulang. itong batang ito ay may malubhang sakit. nagtatae siya at sa gulo ng giyera walang makagamot sa kanya.nakaupo yung bata sa isang lata at nag tatae doon.ang kanyang pamilya ay taimtim na nag darasal at sumama kami sa kanilang panalangin. sinabi ng kanyang ina na ginagawa na nila ang lahat ng kaya nila pero alam nila na mamamatay na ang kanilang anak. nung dinalaw namin sila nung kinabukasan ang bata ay nakaburol.walang kabaong pero nakahiga siya sa isang lumang banig at may damit na sinamay na nakatakip sa kanyang muka upang wag madapuan ng mga langaw. lumuluha ang ina at sinabi niya na kagabi, noong naghihingalo na ang bata , sinabi niya:"anak ko patawarin mo lahat ng aking pagkukulang sayo at pinatatawad ko rin ang iyong pagkukulang sa akin." sa isang sulok ng kampamento may mga doktor na sa wakas ay nagkaorganisa ng isang klinika at ng unang nakarating ako doon may isang bata na ginagamot nila ang kanyang kamay na may tatlong daliring kulang at naka laylay ang balat ginagamot nila ng walang anestisya at umiiyak at sumisigaw ang bata. pinag lalaruan daw ng bata ang isang balang nahulog sa machine gun ng isang eroplano at sumabog yung bala.hindi sila makagamit ng anestisya sa pagkat wala silang anestisya. nung kinabukasan,dinalaw ko yung bata.napansin ko na parang may sugat ang isa sa kanyang mga mata tinanong ko kung  nasugat ang kanyang mata sa pagsabog ng bala.sinabi niya na hindi,pero nung minsan nilatigo siya ng kanyang ama at natamaan siya sa kanyang mata.

Mayroon din kaming nakilalang pamilya na nakatakas sa matinding labanan sa Paco. Pumasok sila sa mga malaking tubo sa ilalim ng lupa sa paco at sa kanilang pagdaan sa sanga sanga ng mga tubo na ito nakarating sila sa santa ana at nakalabas ng ligtas. ang kanilang anak na sanggol ay namatay dahil sa gas sa ilalim ng lupa na hindi kayang langhapin ng bata. pero nagkaroon sila ng isang pakikipagsapalaran sa ilalim ng lupa. hindi nila alam ang tamang daan na dadalhin sila sa kaligtasan. naniniwala sila na may anghel na ginabayan sila. may isang lugar sa pagsasanga sanga ng mga tubo na nagkatagpo sila sa isang sundalong Hapon. natakot sila at akala nila na sasaktan sila nung Hapon ngunit hindi iyon ang nangyari. hindi sila marunong ng hapon at ang Hapon ay hindi marunong mag tagalog. pero nalaman nung hapon na naghahanap sila ng kaligtasan sa linya ng mga Amerikano at itinuro niya ang isang sanga ng tubo at sinabi sa kanila "Amerikano" at sinundan nila iyong tinurong tubo at nakarating sila sa santa ana.

Isang araw may nag sabi sakin na may babaeng matanda sa isang kubo na malapit sa kampamento naghahanap siya ng pari tumuktok ako sa kubo at tumuloy ako,nakita ko ang isang matandang babae na nasa isang papag na may tatlong patong-patong na unan.medyo siya nakaupo at medyo siya nakahiga at nakasandal sa ding-ding nakita niya ang aking satana at sinabi nya;" na tuloy po padre."sinabi ko;"hindi pa po ako pari pero nag aaral po ako mag pari." sinabi nya;"sana maging mabuting pari ka.nung bata ako may paring nag turo sakin magdasal."Pagkatapos,inulit niya sa akin yung dasal na tinuro sa kanya hindi ko na maalala kung anu yung dasal,pero naaalala ko na yung dasal ay latin at inulit niya ang latin na wasto.walang mali sa gramatika.nung kuwan nagdasal kami sa tagalog.at umuwi akong nagtataka kung sino yung paring nakatuturo ng wastong latin at kung anu ang kultura na makamumunga ng isang babae na marunong makiusap sa diyos sa latin hanggang sa kanyang katandaan.

Maraming mga anak ang mga pamilya ng refugee kayat naisipan ni teddy arvisu na gumawa ng mga paaralan.nakahanap siya ng mga lugar na ang may ari ay binigyan kami ng pahintulot na mag tipon ng mga bata.tinuturuan namin sila ng apat na R" relegion, reading, (w)riting,rithmitic." sinimulan namin ang aming karera bilang mga gurong heswita sa pagtuturo na "ginawa ako ng diyos upang makilala ko siya,ibigin siya,paglingkuran siya sa mundong ito upang lumigaya akokasama niya.sa buhay na walang hanggan."pagkatapos, tinuro namin na 1+1=2 at ( in the heart of a seed buried deep so deep a dear little plant lay past asleep) mayrong ding mga madre na nagtulong sa amin. tiniwag ni teddy ang bawat eskwelahan na Mary School at, sa pagkat ang aming eskwelahan ay nasa kalye medellin, tinawag namin na Mary School of Medellin.nagtagal ang mga mary school ng mga dalawang buwan at kalahati madalas may mga pangyayaring hindi inaasahan na nakagambala sa aming pagtuturo.halimbawa,dumating ang mga araw ng paglilibing sa mga patay.pero inaasahan namin na,sa tulong ng aming patuturo,natulungan ang mga batang lumapit sa diyos at mag pakabait sa tao.ang huling araw ng mga mary school ay ang primera communion ng mga bata.ang nag misa ay ang cura parokong fraciskano ng simbahan ng sta ana.ginanap ang misa sa plasa na nasa harapan ng simbahan.

May mga dumating

    Noong nagsimula nang dumami ang mga amerikanong eroplanong bumobomba sa maynila, Si Msgr. Piani, ang delegado apostoliko ng papa, ay hiniling sa mga heswita kung maaari siyang manirahan kasama namin sa La Ignaciana. Kasama niya ang isang matandang obispo na retirado, si Msgr. McClosky. Ang mga heswita ay masayang tinanggap sila. Tuwing nakikita ko Msgr. Piani sa mga oras na may air raid hinahangaan ko ang kanyang pagiging kalmado.

   February 3, 1945. habang nasa oras kami ng pagaaral ng latin bigla naming narinig ang ingay ng mga iba't ibang klase ng armas na naglalabanan sa hilaga ng ilog pasig. Paminsan minsan may mga eroplano na naghuhulog ng flare na nililiwanagan ang malaking area ng norte ng ilog pasig. Hindi namin alam kung ano ang nangyayari pero tiyak kami na ang mga amerikano ay nakarating na sa hilaga ng ilog pasig.

   May isang Diakonong Diosesano na inordena ni Msgr. Piani sa aming kapilya, at pagkatapos ng celebrasyon, sinubukan ng bagong pari at ng kanyang mga kasama na umuwi sa seminaryo ng UST, pero bumalik sila sa La Ignaciana. Dahil sinabi nila na nang sinubukan nilang tumawid sa Quezon bridge may mga hapon na hinaharang sila. Dumaan ang mga araw, February 4,5,6... wala kaming mahagilap na balitang mapagkakatiwalaan. Ang aming nalalaman laman ay ang maliit na kapit bahayan ng Santa Ana na aming kinaroroonan. Dito, sa mga araw na ito, wala kaming nakikitang ni amerikano ni hapon.

   Pero noong February 10, nagkaroon ng bulung bulungan sa kapit bahayan na may mga sundalong nakauniporme ng kulay olive drab sa kalye teheron. Ngayon, ang huling mga sundalong amerikano na nakita namin noong 1942 ay naka unipormeng khaki. Kaya sino itong mga sundalong naka olive drab?

   Si Horacio dela Costa kasama ng isang kapwa iskolastik ay nagtungo sa kalye teheron. Pagkatapos ng ilang minuto ay lumitaw sila sa gate ng La Ignaciana. Wala silang sinabi pero itinaas ni Horacio ang kanyang kanang kamay na naka letrang "V" for victory. Yung mga sundalong naka olive drab ay sundalong amerikano pala.

   Nakatulog ako sa unang palapag ng La Ignaciana. Biglang nagising ako sa tunog ng mga sapatos ng sundalo. Nakita ko ang isang matangkad na amerikano na sinasabi na taga Boston siya. Maraming mga Pilipino sa kapit bahayan na binabahagi ang kanilang inipon na pagkain para sa pagdiriwang sa pagbalik ng mga amerikano. At ang mga sundalong amerikano naman ay binabahagi ang kanilang mga rasyon sa mga pilipino. At kung may babaeng may sanggol, agad na binibigay ng mga amerikano ang kanilang milk rations.

   Dumadami ang mga sundalong amerikano at unti unting natauhan kami ukol sa nangyayari. Noong Ferbruary 3 nakalusot ang mga amerikano sa linya ng mga hapon. Nakuha ng american 1st cavalry ang UST. Ang UST ay matagal na ginagamit ng mga hapon bilang concentration camp para sa mga amerikanong nadakip nila. Pero may mga bahagi ng mga gusali ang UST na ginagamit pa bilang seminaryong pontifikal. Ngayon upang makarating sa aming maliit na sulok ng Santa Ana, kinailangan ng mga amerikano na lumaban sa isang mabagsik na labanan sa loob ng anim na araw. At hinaharap pa nila ang mabagsik na labanan upang masakop ang hilaga at timog ng Pasig.

   At kaming mga maligayang nagdiriwang sa dapit hapon ng February 10 ay nanganganib pa para sa aming buhay. Pero mayroon kaming dahilan na lumigaya at magdiwang.

   May dalawang taga Texas: si Roberto Planta at Lucio B. Perez, sila ay labimpitong taong gulang pa lamang. Pero sinabi nila sa army na sila ay 21, at tinanggap sila. Sinasabi nila, "kahapon may labanan sa San Juan at kumakapit kami sa lupa sapagkat ang mga bala ay lumilipad." at patuloy ni Lucio "sinasabi sa akin ni Roberto hawak sa lupa! hawak sa lupa!" at sinabi naman ni Roberto "naalala ko ang aking tatay, ang aking nanay, ang aking lolo at lola" tapos nakita ko ang isang polakong amerikano na mukhang malungkot at sinabi niya sa amin na "kahapon ang lungkot lungkot ko dahil nung nagpaparada kami sa mandaluyong, may isang sniper na bumaril sa aking best friend. Tinamaan siya ng bala sa likod na tumagos sa kanyang puso hanggang sa kanyang dibdib."

   Nung gabing iyon ang mga amerikano ay walang hintong nagpapaputok ng trench mortars sa linya ng mga hapon. Ang linya ng mga hapon ay nasa pagitan ng Santa Ana at Paco. Marami sa mga taga paco ay tumatakbo tungo sa linya ng mga amerikano na nasa santa ana. Mayroong mga Pilipinong taga paco na nagtago sa La Concordia College, iyon ay bahay ng mga madre at akala nila na magiging ligtas sila doon pero pinaligiran ng mga hapon ang bahay ng mga madre at hinagisan ng mga granada. Maraming taga Paco ay nakatakas padin at pumaroon sa La Ignaciana upang sabihin sa amin kung anong nangyayari sa paco. Nung narinig ni Msgr. Piani ang mga nangyayari na pinaligiran ang bahay ng mga madre at tinapunan ng mga granada, sinabi niya "ito ay barbarismo! barbarismo!" at namutla siya sa galit.

   Habang nagsasalita sila, narinig namin ang batingaw ng simbahan. Ang pagbabatingaw ay tatlong taon nang ipinagbabawal ng mga hapon, pero ngayon nagdiriwang kami at patuloy ang batingaw. At naalala namin na bukas ay February 11: Ang araw na nagpakita ang Mahal na Birhen sa Lourdes. Napansin ko na maraming mga sundalo na may rosaryong nakakwintas sa kanilang leeg. At tinanong ko sa kanila "mga Katoliko ba kayo?" May maraming sumagot na "Opo" pero marami din na sumagot na "hindi po,pero nagdarasal din kami sa Mahal na Birhen."

   Noong umaga ng kinabukasan, ang unang nakita ko noong nagpasiyal ako sa bakuran ng La Ignaciana ay ang bangkay ng isang sundalong amerikano na nakaratay sa truck. Lumabas daw siya kagabi sa gate ng La Ignaciana pero may naghihintay sa kanyang isang hapon na binanatan siya agad ng isang granada at namatay silang dalawa. Ngayong umaga naman ang sumalubong sa akin ay isang pushcart. May katawan ng taong nakaratay sa pushcart na ito pero ang lumilitaw sa damit na nakatakip sa kanya ay ang kanyang dalawang paa at hita lamang at may dugong umaagos sa kanyang hita. May isang lalaki na patakbong tinutulak ang pushcart at isang batang maliit na hinahabol ang pushcart at umiiyak.

   Noong kuwan, may mga sundalo na patungo sa labanan sa Paco. Mayroon silang armas na ngayon ko lang nakita, ang tawag nila dito ay Bazooka. Ito ay parang isang maliit na kanyon na pinapaputok mula sa balikat. Ngumiti sila sa akin pero alam kong itinataya nila ang kanilang buhay sa isang malupit na labanan. Noong kuwan, may dumaan na isang truck at may isang batang sundalong amerikano na nakaupo sa tabi ng drayber, batang bata sya, at tinanong ko sa kanya, "maiinit ba ang labanan?" ang sabi niya "kahapon, doon sa tulay na patungo sa simbahan, napakainit ng labanan. Sabi ko sayo siksikan ang mga machine guns ng mga hapon pero pinasabog namin ang tulay, at nakalusot kami" tinapik nya ako sa balikat at tumuloy ang truck sa labanan.

    May mga sundalong nurse at doctor"ang mga medic.ang kanilang trabaho ay gamutin ang mga sundalong sugatan. Pero ang daming mga sibilyan na nag papagamot din sa kanila. at ubod ng pasensya silang gumagamot pati sa mga sibilyan kahit na nagkukulang sila ng gamot. napansin ko ang isang medic na habang ginagamot niya ang kanyang mga pasyente ay patingin-tingin sa kalsada na nang gagaling sa paco. nakita niya na nagtataka ako kung anu ang kanyang tinitignan. kayat sinabi nya :"karirinig ko lamang na ang doktor na matalik kong kaibigan ay namatay sa labanan. maraming taon na, na nagtratrabaho kami sa army. ngayon umaasa ako laban sa pag-asa na baka di pa siya namatay. sana makita ko siyang bumabalik mula sa labanan."

   Malupit ang labanan sa Paco. Kung ilang oras na hindi makalusot ang mga amerikano. Mayroon silang maliliit na eroplano na nagbibigay ng direksyon sa kanilang mga kanyon. Ang mga kanyon ay may mga balang 105, maririnig mo ang isang putok, isang mahabang sipol, lumilipad ang balang galing sa kanyon patungo sa kanyang destinasyon, at isang huling putok pag nakarating na sa kanyang pinaroroonan. Tumitingala kami at nasusundan ng aming mga mata ang huni ng sipol ng balang 105 pero di namin kayang makita ang bala. Kaya ang mga amerikano ay nag utos ng isang air raid at sa wakas nasakop nila ang Paco. Ngayon ay susunod  na pagsisikapan nilang sakupin ang ermita at malate at pasay at paranaque ...

   Sa Santa Ana naman, maraming mga taong sugatan na pumupunta  sa La Ignaciana, sinabi sa amin ng aming superior kung may mga damit kaming di namin ginagamit ay ibigay namin sa mga nangangailangan. Humanga ako nang nakita ko na kay bait ng mga taong sugatan na marumi ang mga damit at walang makain, kay bait nila sa isa't isa, nagtutulungan sila at ginawa namin ang kaya naming gawin upang matulungan sila. Hindi kasing lupit ang tiniis namin sa lupit na tiniis nila dahil sa giyera at nadama naming ang isang tawag na magkawang gawa.  



















*4Y0

TATLONG PANGYAYARI

Ang unang pangyayari ay ukol sa nakita ng ilang mga juniors na nagbisita sa mga iskolastik na nag-aaral ng pilosopiya, sa mga bunggalo sa ateneo, sa padre faura. Ang nakita ng mga juniors, mula sa malayo, ay mga sundalo na may dalang mga pala. Nagkukwentuhan sila at nagtatawanan. Tinanong ng mga juniors sa mga pilosopo kung ano ang ginagawa ng mga sundalo, na may dalang mga pala. Sinabi ng mga iskolastik, na pilosopo, na nakita nila na meron silang ginawa, sa sagingan, na nakatanim sa dulo ng south parade. Maaga sa araw na iyon, pumunta sila sa sagingan na may hinihilang tatlong pilipino. Nakagapos ang kanilang mga kamay, at tinali sila sa mga punong saging. Pagkatapos, dumating ang ilang mga sundalo na parang mga bata pa lamang. Ang mga matatandang sundalo mayroong ituturo sa kanila. Bibigyan sila ng praktis sa pagpatay ng tao sa pamamagitan ng bayoneta. Noong napatay na ang mga tao unti-unting umalis ang mga sundalo at naiwan lamang ang ilan upang ilibing ang mga patay at ang huling naiwan sa mga naglibing sa mga patay ay siyang nakita namin na may dalang mga pala.

Ang ikalawang pangyayari ay ukol sa isang heswitang amerikano na hindi pumunta sa Los Banos sapagkat siya ay nasa listahan ng mga sick prisoners of war. Siya ay si Edward McGinty. Nasa Doctors Hospital siya. Noong panahong iyon, ito ay pangalan ng isang maliit na hospital sa malate.Binisita namin siya ilang araw matapos ang araw ng pasko ng 1944. Hindi namin alam kung ano ang kanyang sakit. Pinagbigay alam lamang sa amin na ito ay malubha. Pumasok kami sa kanyang kuwarto. Nakaupo siya sa isang silya at nakangiti siya at masaya siya. Lumabas sa aming usapan na alam niyang malubha ang kanyang sakit pero masaya pa rin siya. Naisipan namin, na dito may isang kapwa heswita na maligayang humaharap sa kamatayan. Sa ibabaw ng kanyang la mesa, may isang maliit na lata ng instant coffee galing kay brother Jaime Neri. Si brother ay may kontak sa mga submarinong amerikano. Natutuwa si Ed na magkaroon ng isang bagay na galing sa kanyang bayan. Pero mas nakatutuwa sa kanya na istoryahin samin na nakabangon siya noong araw ng pasko. Naayos niya ang altar at siya ang nagsilbi sa misa. Hindi ko maalala lahat ng aming pinagusapan pero naaalala ko na masaya ang aming pakikitagpo. Kaya't noong nakalipas ang ilang araw noong nagising ako sa araw ng bagong taon, ang unang sumulpot sa aking isip ay "ipinagkaloob ng diyos na mabuo ni Edward ang taong 1944". Pero ilang araw pagkatapos nito, pinauwi siya ng diyos sa maligayang uwian. Maikli ang pagburol sa kanya sa chapel na nasa Ateneo Auditorium. Kahit na mga araw na may air raid noon, maraming mga heswita ang naglibing sa kanya sa la loma catholic cemetery. Noong ipapasaok pa lang ang kabaong sa kanyang nitso, biglang lumipad sa ibabaw ng sementeryo ang isang pulutong ng mga B24. Sa bughaw na langit na malinis dahil sa pagihip ng hanging amihan ang mga eroplano ay kulay pilak at parang sinasaludo nila si brother McGinty. Noong natapos na ang giyera, inilipat na ang kanyang mga buto sa sementeryo ng sacred heart novitiate. 

Ang ikatlong pangyayari ay ukol sa isang tradisyon ng Juniorate sa mga Heswita sa Pilipinas. Ito ay: magbibigay ang isang Junior ng Sermon sa refrectory sa wikang griyego sa piyesta ni San Juan Crisostomo. Noong panahong yaon ang piyesta ni San Juan crisostomo ay pinagdiriwang sa January 27. Noong 1944 ang nagbigay ng sermon ay si brother Godofredo Alingal. Sa kanyang pagmumuni muni ang buod ng kabanalan ni juan Crisostomo ay ang kanyang pagsunod sa Espiritwalidad ni San Pablo: to sumpaphein: sa ngalan ni Kristo nakikiramdam siya sa kanyang kapwa tao. "sino ang  nagdadalamhati at hindi ako lumiliyab?" "tis skandezetai kai ouk ego porioumai;" Madalas kaming magbasa ng griyego ni brother Alingal. Kaya't habang sinusulat niya ang kanyang sermon, pinapakita niya sa akin ang kanyang ginagawa at pinaliliwanag ang Espiritualidad ni San Juan Crisostomo; at ilan sa mga gusot sa gramatika ng wikang griyego. Sumapit na ang enero ng 1945 at nahulog sa akin ang trabaho sa sermon. Ang itinuring ko na ang sentro ng kabanalan ni San Juan Crisostomo ay ang pagsunod kay Kristo na mabuting pastol. Hindi ito isang pag salungat sa sinabi ni brother Alingal pero isang pagbukas sa isa pang aspekto ng isang mayamang katotohanan. Natuwa ako na meron akong pagkakataon upang gawin na umugong ang refrectory sa mga kataga ng mga sinaunang griyego. At palibhasa ay buwan ng enero, at ang hapunan na nagsisimula sa alas siyete, madilim na noong ako ay nagsasalita. At mula sa mga maitim na ulap ng hilaga nakikita mo ang kislap ng mga kanyon ng mga amerikano. Nakayapak na sila sa lupa sa lingayen at ngayon nasa Luzon na sila palapit ng palapit sa maynila. At natutuwa ako na nakakasalita ako ng griyego habang nangyayari ang lahat ng ito.

At nagpapasalamat ako kay Father Godofredo Alingal na nagturo sa akin ng latin at griyego mula sa nubisyado hanggang sa Juniorate. Kaya't noong nagsulat ako ng isang libro ukol sa mga sinaunang griyego, ito ay inihandog ko sa kanya sa kanyang sariling wika. 
    

                       "sa sinugdan sa atong kinabuhing heswita                        pila ka oras nga nagistoryahay kita ug nagtinabangay                        samtang mangita kitag kinaadman sa mga karaang griyego! bunga niadtong panahona kining libroha mao kini ihalad ko kanim mapaubsanong gasa handumanan sa milabay"..

Pagwasak at Pagbuo

Habang ang mga eroplano ng mga amerikano at hapon ay nagtatagisan sa mga ulap ng langit at nagtataglay ng pagkawasak, kaming mga mapagkumbabang uod ay gumagapang sa lupa. Habang pinagsisikapan naming magbuo ng isang makatao at hari nawa'y makadiyos na sibilisayon. Kaya sinusubukan namin matutuhan ang ilan sa mga mapaglikhang pakikipagsapalaran sa larangan ng diwa na ginanap ng mga griyego at mga romano. Sapagkat masasabi namin na ang aming karanasan sa mga katha ng Atenas at Roma ay tinuro sa amin na maraming aspeto ng ating sibilisasyon ngayon ay hindi sana nabuo kung hindi bilang mga "survivors" ng mga klasikong sibilisasyon. 

Si Horacio Dela Costa ay kilala na namin sapagkat siya ang lumikha ng maraming radio play ng catholic hour bago magkagiyera.

Ngayon, tinuturuan niya kaming basahin ang AENEIDE ni Virgilio. 

Halimbawa, maari niyang kunin ang isang bahagi ng katha ni virgilio at sabihin sa iyo na isalin mo sa ingles. Pagkatapos maari niyang  kunin ang mismong bahaging iyon at sabihin sa iyo na gumawa ka ng movie scenario ng mga pangyayari sa  bahaging ito. Sa madaling sabi, marami siyang paraan upang pilitin kaming pumasok sa mga katha ng klasikong panitikan at itinuturo sa amin na ang magalang na pagpasok sa mga katha ng mga sinaunang tao ay isang paraan na binubuhay ang ating pakikiisa sa ating mga kasalukuyang kapwa tao. 

Meron din siyang mga paraan na dinidilat ang aming mga mata sa kayamanan ng kasalukuyang buhay Pilipino. Halimbawa sasabihin niya na ang lolo at lola, panganay ng pamilya, ang ama, ang ina, ang bunso, at iba pa sa isang pamilya ay mga maaring maging mayaman na sanhi ng mga sari saring kwento ukol sa isang pamilya. At kapag narinig mong sinabi niya ito, nabubuhay ka sa kayamanan ng iyong sariling karanasan sa iyong sariling pamilya. 

May isang uri ng sulatin na tinatawag na local color. Ang bawat lugar ay parang may sariling kulay. Kung ang manunulat ay marunong tumahimik, parang naririnig niya ang kulay na ito. At kung siya ay Pilipino sa Pilipinas, makikita niya na ang kagandahan ng kanyang bayan ay tumatalab sa kanya sa mga sandali na siya ay tahimik. Tinuruan kami ni Horacio na tumahimik.

Ayon sa estilo ng lumang hunyurado, ito ang taon ng "Poietike" sa Griyego, Latin at Ingles. Latin at ingles ang hawak ni Horacio. Pero pinamulat niya sa amin na ang daigdig ng mga makata ay lahat ng wika. Na ang tula ay bunga ng malalim napagpasok, pagtanggap, at ligaya sa talagang totoo. Kailnagn lamang ang matinding pagkagising. Dahil sa kanya, napansin namin na ang bawat salita ay may taglay na isip at damdamin. Na ang salitang "sa bahay", halimbawa at ang salitang "sa amin", ay halos parehong isip ang taglay, pero kay init ng damdamin ng salitang "sa amin".

Latin man o ingles  ang binabasa, hindi kami nakukulong sa mga letra ng libro. Nabubuhay ang mga letra at mga kataga at mga verso sa galing ng pagpapamulat ni Horacio. Dahil sa kanya ang pumapaligid sa amin na katotohanan ay aming mas matinding nagigisnan. 

Kung nagsusulat kayo, aniya, tingnan ninyo ang mga taong nakakasalumuha ninyo. Marami ang mga tao na dapat ilarawan sa ulat upang huwag silang makalimutan. Halimbawa, ika niya, meron siyang nakatagpo sa Fort Santiago na isang bata, isang magbabagong- tao pa lamang, na mensahero ng mga gerilya. Matulin siyang tumakbo kaya' natatakasan niya palagi ang mga hapon. Hanggang dumating ang  oras na pati siya ay nahuli. Hindi siya umimik. Pinahirapan siya. Kaya't napila'y siya. Hindi na siya makalakad ng tuwid, ngunit nakakalakad pa rin. Isa lamang ang kanyang iniisip: bumalik sa mga gerilya. Aniya kay Horacio : "Nang huwag nilang isipin na natalo nla tayo." Ang alam lamang ni Horacio na pangalan ng bata ay ang katagang Ingles na "lamp", na masasabi nating "tanglaw". Iyan ang tawag sa kanya ng mga gerilya. Marahil sapagkat may kakaibang liwanag ang kanyang mata. Ito ang kaisa- isang pagkakataon na may ikinuwento si Horacio ukol sa mga nangyari noong siya'y nasa Fort Santiago.

Lumalapit na ang Pasko ng 1944. Ito ang huling pasko na mararanasan namin sa panahon ng digmaan. May dalawang beses na nagpalabas kami ng drama sa amin amin lamang. Iyong isa ay isang dramang latin na sinulat ng buong klase. Ang drama ay nakasulat sa hexametrong  Dactyliko, isang komikong seryoso ng mga  sinaunang romano na nasa pampang ng ilog Styx at kung papaanong napatapon sila sa modernong New york, kung saan ang unang tauhan na makikita mo ay isang brother na kumakanta ng "White Christmas." Papaanong nalaman naming yang kantang yan? Natutunan ng mga girelyero mula sa mga submarino na tinutustusan sila ng mga armas, instant coffee, chocolate candy, at mga kanta. 

Ibang drama naman: "Silent night, lonely night". ay sinulat ni brother Arevalo. Isang batang kalye ( si Pat Ceballos) ay nalulungkot sapagkat pasko na at wala siyang kasama. Nahanapan siya ng isang reporter (si Waldo Perfecto). Iyong reporter ay isang taong may mabuting kalooban. Kumatok siya sa pinto ng restaurant ni Lim Chun (ako un). Nakita ni Lim ang dalawang tao walang pamasko, tinawag niya ang kanyang anak (Tony Bautista) at naghanda sila ng noche buena. Nagkaroon ng maraming kantahan lalo na ang isang Villan Cico na nagsisimula Suenan Las Panderetas, Ruido Mas Ruido! 

Noong pasko ng 1944 nagkaroon kami ng noche buena ng suman, pulot at saging- mga pambihirang pagkain noong panahong iyon.

Noong matapos na ang giyera, nagaapostolado ang mga iskolastik sa Tala Leprosarium. Nandodoon pa noon si Joey Guerrero, isang babaeng ketongin na mensahero ng mga gerilya noong nakaraang labanan. Nakalulusot siya sa mga linya ng Hapon sapagkat natatakot sila sa kanyang sakit. Tinanong niya sa akin kung naaalala ko pa ang noche buena ng pasko ng 1944. "oo, " wika ko: "hindi namin malilimutan." Ayon kay joey, sila raw ni Horacio ang nagplano, nagipon, naghanap, naghirap upang magkaroon ng munting kasiyahan ang mga nobisyo at junior noong Paskong iyon.

Merong isang tradisyon ang mga Juniors na magkaroon ng contest sa mga tulang pamasko. Ang bawat isang gustong sumali sa contest ay inilalagay ang kanyang tula sa Bulletin board. Ang mga inampalan ay lahat ng mga juniors na nagboboto. Ang makatanggap ng pinakamaraming boto ay siyang numero uno. At batay sa mga botong natanggap, magkakaroon ng numero dos, tres at iba pa. Sapagkat palagi akong nakikilahok kahit hindi ako nanalo kailanman, naisipan kong ibahagi ang dalawa sa mga isinulat ko. 

Ang pangalan ng unang tula 

                       SKIES 

                    The Feast of the babe is nearing 

                    now days of waiting are few; 

                    The hue of the sky is growing

                    A deeper and deeper blue. 

                    For the sky stoops lower and lower 

                    then, on the night of God,

                    the star-fringed blue of the heavens

                    will touch the brown of the sod. 

                  
                   neath the blueveil of the virgin
                   a little baby will cry; 
                   the earth will see its creator born
                   that he may die. 
                
                   O a blue sky yearns over bethlehem 
                   to touch a caverned hill;
                   but over a mound in jerusalem
                   the sky is gray and still. 

DREAMS IN BETHLEHEM

                   What are your dreams, my little king

                   Asleep on the mainger straw?

                   Are you dreaming of play mid the stars in a swing

                   that cherubs rock to and fro?

                   But down his cheek rolls a little tear

                   and angels whisper in my ear,

                   "he is dreaming of saving you". 

Ang mga Guro namin ay palipat- Lipat

Marahil inaakala namin sa pagbalik ni father Mulry magkakaroon kami ng kaonting katahimikan sa aming buhay estudyante. Pero ang naranasan namin ay na ang mga guro namin ay palipat lipat. Pero namnamin muna natin ang huli naming pakikisama kay father Mulry. 

Pinaliliwanag niya at pinakikikita ang istraktura ng latin ni Cicero kung papaanong ang paghahanay ng mga kataga ay paghahanay ng mga kaisipan at kung papaano ang malinaw na salita ay magaganap lamang ng malinaw na pagiisip. Kasiya-siya noong pinakita niya sa amin na tuwing gumagamit ang ingles ng pangngalan(noun), gumagamit ang latin ng pandiwa(verb).

At isang hapon, binuksan niya ang isang libro at binasa niya, "Jon Anderson m'JO Jon". Isang tula na ang paksa ay mag-asawang tumanda sa isang buhay na palaging tapat sa isa't isa, sa isang bansa na hindi namin kilala. Pero sa kanyang paglalahad, nakikita namin na kay ganda na isang babae at isang lalaki ay tapat sa isa't isa. Noong bata sila, magkasamang umaakyat sila sa matataas na bundok. at ngayon na matanda na sila, kontento sila na "We'll lie thegither at the foot "Jon Anderson m'JO". 

Ibang hapon naman nagsimula siya, 

                   "There is a barrel organ, caroling in the street of the City, as the sun sinks low.                   And though the music's not immortal, yet the world has made it sweet.                   And fulfill it with the sunset glow".

Ito ay ukol sa buhay ng mga tao sa London. Hindi namin kilala sila. At ang kanilang uri ng pamumuhay ay dayuhan sa amin. Pero kaya naming maranasan na talagang may lugar na london at talagang may mga taong nakitira doon. At kahit na ang tula ay isinulat bago magkagiyera alam namin na habang naririnig namin ang tula, ang mga taong iyon ay nagtitiis din ng giyera. At kaagad nakikiramdam kami. At pagdating ng tula sa saknong na

                    "They are packed and jammed in buses. And they're each of them alone ".

Kaagad naintindihan namin na marami ang mga tao sa isang bus at ang bawat isa ay gumagalaw sa isang daigdig na siya lamang ang nakakaalam at kaya nga ang mga nakikinig sa musika ng barrel organ ay itinatangay ng musika sa kanyang malungkot na daigdig ng mga ala-ala ng lumipas. At kaagad naiintindihan namin na sila ay mga taong kagaya natin at sabay mga taong hindi kagaya natin.

                      " Calm down to Kew in lilac time.... And we shall wander hand and hand 

                        with love in summer's wonderland". 

Pero ngayon kailangan ni Fr. Mulry na pumunta sa concentration camp sa Los Banyos. Ganito ang pangyayari. Nang nagsimula ang pagsakop ng mga hapon sa Pilipinas may mga amerikano na hindi binihag sa concentration camp kaagad pero pinahintulutan manirahan sa kanilang mga tahanan bilang bihag sa kanilang sariling bahay(House Arrest). Ngayon na binobomba na ng mga Amerikano ang Maynila ay dinesisyon ng Japanese Imperial Army na ang mga nasa house arrest ay mabibihag sa Los Banyos. Sa makatuwid marami sa aming mga guro at mga superior na Amerikano ay dinala sa Los Banyos. Ngunit naantabayanan ni Fr. Hurley na mangyayari ito at meron ng nakahandang listahan ng mga itinalaga. Halimbawa si Fr. Selga, Guro ng mga Nobisyo at Rector ng komunidad; Iskolastik Miguel Bernad, Socius; Iskolastik Horacio Dela Costa, Dekano ng mga Juniors at Guro namin sa Ingles at Latin.

Ang mga bagong may hawak sa tungkulin ay nagsidatingan sa La Ignaciana. At ang mga Amerikano ay  sinundo ng mga trak ng mga Hapon. Tumayo kami sa bungad ng La Ignaciana upang magpaalam. May mga umiiyak. Pero kaming lahat ay kumanta ng isang nakalulungkot na Salve Regina..

Pero may bagong utos para sa amin na mga nobisyo at juniors. Sabi ng superiors na ang mga nobisyo ay dapat manatili sa La Ignaciana; ang mga juniors naman ay kailangan nilang magdesisyon kung mananatili sila sa La. Ignaciana o kung uuwi sila sa kanilang mga pamilya. Kung umuwi sila sa kanilang mga pamilya hindi natatanggal ang kanilang pagkaheswita at pagkatapos ng giyera kung buhay pa tayo magkikita tayong lahat  sa, diyos lang ang nakakaalam kung saan. Kung ang desisyon nila ay sila ay uuwi kailangan nilang dalhin ang mga libro na pinagaaralanan sa Juniorate, pero yung mga nagdesisyon na manatili sa La. Ignaciana ay magpapatuloy ng kanilang mga kurso sa pangangasiwa ni Horacio dela Costa. Ang karamihan sa mga juniors ay hinihiling na pahintulutan silang manatili sa La. Ignaciana upang maging mga alagad ni Horacio de la Costa.

May mga nagdesisyon na pansamantalang umuwi sa kanilang mga pamilya; sina Jose Blanco, Benigno Mayo, Vitalyano Gorospe at iba pa. Ang itinalagang Superiors nila ay si Fr. Juan ledezma.At ang ang inuwian nila ay ang siyudad ng baguio. Ngayon ay panahon upang aalahanin ang mga naranasan ng mga naiwan sa La. Ignaciana noong bumalik ang mga amerkano.

Exaltatio Crucis

Umaga ng september 14, 1944.
fiesta ng Exaltatio Crucis.  Ang padarakila sa krus. maailawalas ang langit tahimik ang maynila. sinabi sa akin ni bro. Path Ceballos "pupunta ako kay Dr. Gonzales, maari bang ikaw ang kasama ko?" sagot ko "syempre.,"

Sumakay kami sa trambiya sa kalye herran.umusad yung trambiya at ngayon ay nasa harapan kami ng city hall, ang pasaherong nasa harapan ko ay biglang tumingala at parang may inuusisa sa langit, pero sinabi sa kanya ng kanya katabi "Nagprapraktis lamang ang mga hapon" umuusad kami sa padre burgos. at ilang mga pasahero, pati kami ni bro. Path ay tumapat sa mga pintuan at handang bumaba pag' nakahinto na ang trambiya sa plaza lawton. huminto na nga ang trambiya bumukas ang mga pintuan at, sabay sa pagdama ko na ang paa ko ay nakayapak sa lupa, narinig kong sabay-sabay  ang "Pung! Pung! Pung! Pung! Pung! Pung! Pung! PUUNG!, tak tak tak tak tak!". Ang pung ay tunog ng mga machine gun na naglalabanan sa kaitasan.At yung PUNG ay ang pagsabog ng bala sa malaking kanyon na anti- air craft na nasa paanan ng santa krus bridge.Makikita mo ang nguso ng kanyon na lumalabas, at kapag nadiskarga na niya ang kanyang bala may recoil ang kanyon. Paulit- ulit labas ng nguso malakas na PUNG! recoil pumuputok tapos umuurong, lumalabas pumuputok tapos umuurong. Ang mga Tak! Tak! Tak! ay kaming mga tao na naghahanap ng pagkakanlungan.Si brother Path ay nakatingalang pinagmamasdan ang mga eroplano at sinabi nia sa akin, "brother parang mga langaw". , diyan nakikita natin na ang tao ay isang dakilang nilalang. Maari na ang buong kapaligiran ay sumasabog sa panganib ng kamatayan at ang buong daigdig ay kaguluhan pero kaya ng tao na mapayapang tingnan ang lahat ng ito at sabihin "bro. parang mga langaw".

Tumakbo kami sa mataas na hagdan ng post office, pagdating namin sa itaas, tinanong ko kay bro. Path, "bro. naka act of contression ka na ba?" sagot niya "hindi pa salamat at pinaalala mo sa akin,pumasok kami sa post office, ang daming mga tao na nakatalungko sa sahig at nakasandal sa mga dingding. Sa labas ang mga eroplanong amerikano ay umiikot at naglalagpak ng bomba, umiikot sila sa ilog Pasig, lawa ng Maynila, mga barko ng mga hapon, tapos, balik sa ibabaw ng Padre Burgos at Sta. Cruz bridge. Tuwing lumilipad sila na malapit sa kanyon ng ati- aircraft, may bagong pagdidiskarga ng mga bala at ang mga bintanang salamin ng post office ay nanginginig, apat na oras kami na naghihintay at umaasa.


Isang tao na nakatalungko sa tabi ko ay minamataan ang aking sutana tinanong nya, " Father saan ang parokya ninyo?" sabi ko, " hindi pa ako pari nag-aaral ako maging paring heswita. ang parokya ko, bago ko pumasok sa seminaryo, ay Espirito Santo na nasa kanto ng Tayuman at Avenida Rizal. Parang lumiwanag ang kanyang muka " aba, yun rin ang parokya ko. pinag-kwentuhan namin ang mga pangyayari sa Espirito Santo habang sa labas naglalabanan ang mga tao sa pinakamabagsik na digmaan na naganap sa ating planeta. Pero meron ding maligayang balita sa parokya ng espirito santo. Nagkaroon sila ng isang masayang pagdiriwang sa Jubilee ni Padre Antonio Albrecht sbd. Noong bata kami nakikipag laro kami ng taguaan sa kanya at nung tumatanda na ako nagsisislbi ako sa kanyang misa.

Ala una na nung naghudyat ng all clear ibig sabihin tapos na ang air raid pero nagsisimula lamang ang hirap.
Walang transportasyon at ang tanging paraan upang makarating sa ano mang lugar ay paglakad. Nakita namin ni Bro. Path na hindi na kami makakapunta kay Dr. Gonsales kailangan naming umuwi sa Sta. Ana hindi kami makakalakad sa Padre Burgos may mga harang dito kailangan naming umikot sa Intramuros nakikita namin mula sa malayo ang tore ng City Hall meron siyang pulang bandila ngayon tanda ng panganib mula sa mga eroplano patuloy ang ikot ng aming paglakad mainit ang araw at nauuhaw kami. Malapit na kami  sa Paco noong meron kaming nakita na pulutong ng mga hapon na nakabihis sa suot ospital at ang hula ko ay natamaan ng bomba ang kanilang ospital. Meron namang isang malaking trak na may kargang anti aircraft na hindi kasing laki ng kanyon na nakita namin kaninang umaga pero malaki na rin tinatawag naming Pom! Pom! ang mga kanyon na ganito. Sapagkat kung may air raid maririrnig mo ang mga kanyon na ganito na sinusubukan patamaan ang mga eroplano ng mga Amerikano at maririnig mo na parang isang background music ang kanilang POM! POM! POM! POM!. Pero ang nakita namin na trak na may dalang Pom! Pom! ngayon ay may isang pasahero isang hapon na inaalagaan ang kanyang Pom! Pom! at ang kanyang muka ay pagod na pagod na pagod.

Sa wakas nakarating kami ni Bro. Path sa Sta. Ana sinalubong kami ni Bro. Gorospe "akala namin patay na kayo." at ang kanyang ngiti ay kasing liwanag ng araw na maaliwalas.

Nung gabing yun nanginig ang buong siyudad dahil sa isang napakalakas na parang kidlat at kulog. Pero natuklasan namin na sumabog ang isang barkong mandirigma ng Hapon na nasa lawa ng Maynila. Nagsimula na ang labanan sa Maynila.

RUE SAINT JACQUES

Noong umalis kami sa kalye padre Faura dinala namin ang lahat ng mga libro namin at iba pang kasangkapan sapagkat ayaw namin iwan yun sa mga hapon at akala namin magagamit namin.. Pero meron kaming natuklasan sa mga kasangkapan na magbibigay ng gulo sa amin. nung ginagamit ng Ateneo ang mga building, may mga tunay na baril at bayoneta ng ROTC. Marahil dinala ng mga estudyante na pumunta sa Bataan ang mga baril pero iniwan nila ang mga bayoneta kaya nabitin kami kinailangan naming dalhin ang mga bayoneta sa Sta. Ana.

Kaya ang isa sa amin ay nagsulat ng isang nota sa heswitang liaison sa mga hapon.. Sabi ng nota, "ano ang gagawin namin sa mga bayoneta?" nilagay ng heswita yung nota sa bulsa ng kanyang sotana at nalimutan niya na inilagay niya doon. ngayon, meron syang lakad sa Fort Santiago.. Ang mga hapon sa Fort Santiago ay kinakapa ang mga bulsa ng sinumang pumapasok doon. kaya nalaman nila na may mga bayoneta ang mga heswita sa Sta. Ana.

Isang araw isang pulutong ng mga hapon ay nilooban kami. hinalughog ang bawat kwarto at pinababa sa parlor ang bawat heswita na naroroon,  lahat kami ay pinatayo sa parlor at kanilang masusing kinapa ang bawat isa. 

At sinabi sa amin : "sasaliksikin namin ang bawat aparador, kahon o ano mang mapagtataguan ninyo ng ano man. Kung may nakakandado, sisirain namin, at sasaliksikin kung ano ang nasa loob."


Habang nangyayari ito may isang junior, si Fr. Miguel Varela, na katatapos lamang gamitin ang palingkuran. lumabas siya at tumungo sa dormitoryo upang magbihis pero anong gulat niya nung nakita niya ang isang hapon na may hawak na bayoneta at hinaharang siya. pero hindi siya nagpakita ng takot sinabi niya, "kailangan kong magbihis." hindi niya alam kung naintindihan siya ng hapon pero gumawa ang hapon ng mga ingay na pantakot. pero si Bro. Mike ay patuloy na sinabi na kailangan niyang pumunta sa dormitoryo para magbihis. sa wakas pinayagan siya ng hapon na pumunta sa kanyang pupuntahan. ngunit sinagi ng bayoneta ng hapon ang kanyang bath robe. 


Mamaya, kung kinukwento niya ang pangyayaring ito, parati naming tinatanong kung sinugatan siya ng hapon. ang paulit ulit niyang sinasagot ay, "sinagi ng kanyang bayoneta ang aking bath robe... lamang." at naging marka ni Bro. ang mga katagang "ang aking bath robe....lamang."


Ang unang nahanapan ng mga hapon ay isang brother na inamin sa kanila na kinuha niya ang mga bayoneta at inihagis sa ilog Pasig. Sabi sa kanya ng Chief ng mga hapon : "sumisid ka at kunin mo ang mga bayoneta." sabi ng brother, "matanda na ako hindi nyo ako mapipilit na sumisid sa ilog." May dalawang batang brother, si brother Cypriano Unson at brother Federico Escaler, na tumayo at sinabi sa chief na sila ang sisisid. kaya naghubad sila at sumisid sa ilog. umahon sila at inulat nila na wala silang nahanapan na bayoneta. 


Kami naman na nasa parlor ay kinakapkapan at may isang brother na may mga nota sa kanyang bulsa ukol sa kanyang buhay espiritual.  pinabasa ito sa kanya ng hapon.


Meron silang natuklasan sa mga kwarto ng mga heswita na naging sanhi ng pagkapigil ng pito sa kanila sa Fort Santiago. Si father Mulry ay isa sa kanila.  


Kung pinaguusapan namin ang mga nangyari, kailangan na magingat kami kahit na kami ay nasa kami- kami lamang.


may mga kwento na may mga naglalakad sa kalsada na biglang pinahinto at hiniwalay sa isa't isa. at itinanong daw sa  isa't isa, sa hiwalay na pagtatanong, kung ano ang pinaguusapan nila. Kaya kung nagkukuwentuhan kami ukol sa maseselang bagay, nagiimbento kami ng mga terminolohiya. Ang ibig sabihin ng "ang ating mga kaibigan",  ay "ang mga hapon". At ang ibig sabihin ng "rue saint jacques" ay "fort santiago".


Sabi ni father Mulry na pangkat-pangkat ang mga bihag na nakapiit sa ibat-ibang silid kulungan sa fort santiago. Mga apat at kalahating metro ang haba at tatlo at kalahating metro kalawak ang isang bawat silid. yari sa kahoy , may isang bumbilya sa kisame na nakasindi  araw at gabi.. Ang pagkain nila ay lugaw. Upang makatugon sila sa tawag ng kalikasan may isang timba na nasa sulok. Maghapon silang lahat ay nakatalungko at nakasandal sa dingding sa paligid ng silid, sa gabi namay nakahiga silang lahat na nagsisiksikan na parang sardinas.. Kung minsan may bagong bihag na dumarating sa hatinggabi , hinahagis na lamang ito sa silid at lumalagapak ang kanyang katawan sa katawan ng mga nakahiga. Ganyan ang buhay ng bihag, maliban lamang sa mga pagkakataon na tinatawag upang humarap sa mga nag-iimbestiga. Isang gabi, ang bihag na itinapon ay isang Iskolastik na ang pangalan ay Horacio Dela Costa.


Si father Mulry ay naging teacher ni Horacio dela Costa. Ayon sa kanya hindi matiis ni Horacio ang maghapong nakatalungko.. maigting ang kanyang nerbyos. may pasilyo sa labas ng mga silid.. 


Bawal sa mga bihag na pumunta sa pasilyo. pero punta pa din si Horacio, paroo't parito, pabalik-balik ang lakad. Sa simula ay hindi siya nahuli ng guwardiya ngunit sa wakas ay nahuli rin sya. Narinig nila Fr. Mulry na tinulak si Horacio tungo sa bintana sa dulo ng pasilyo.. Narinig nilang hinahampas-hampas sya ng kahoy ng baril . Pagkatapos kinaladkad siyat patulak na inihagis sa kanyang silid. Pasa-pasa ang kanyang mukha . wika ni Fr. Mulry: " hindi umumik ang bata. ni isang salita. ".


Araw araw may bilanggo na trabaho na palitan ang timba na pinaka palikuran nila.
Isang araw napansin ni father mulry na ang nagpalit sa timba ay isang iskolastik si bro. Jaime  Neri. Sabi ni bro. , " confession father ." binigyan sya agad ni father mulry ng absolution.


Binihag nila si father Mulry sapagkat sakanyang kuwarto meron silang nahanapan na mga potograpiya ng mga sirang gusali sa Tokyo. at tinanong sa kanya kung nagbibigay sya ng mga ulat ukol sa pagbobomba ng mga amerikano sa tokyo. ngayon nung panahong yun hindi pa nakakaabot ang mga eruplanong amerikano sa Tokyo. kaya tinanong ni Father Mulry binobomba na ba ng mga amerikano ang Tokyo? .Hindi nila pinansin ang kanyang tanong at lumipat sila sa ibang paksa. 


Sabi ni father Mulry yan ay mga potograpiya ng lindol sa Tokyo noong 1922. ginamit yan upang magbigay ng ulat  ukol sa lindol sa tokyo at upang humingi ng mga kontribusyon bilang tulong sa mga napinsala sa lindol. ang isa sa mga nageeksamin kay father mulry ay nagtatrabaho sa isang studio ng potograpiya sa tokyo at sinabi niya, "totoo ang sinasabi ni father mulry. nagtatrabaho ako 
sa isang studio ng potograpiya at nakikilala ko ang mga litratong iyan, yan ay tunay na kinuha noong naganap ang lindol noong 1922. at bumaling siya kay father mulry at sinabi niya, "nagpapasalamat kami sa mga amerikano na nagbigay ng malaking tulong sa mga hapon na napinsala noong 1922." 


Noong tinanong namin kay father mulry : "ano ang ginagawa mo sa mahabang panahon na hindi ka makagalaw sa iyong kinapipiitan?" sabi niya: "ginaganap ko ang ispirituwal na pagsasanay ni San Ignasyo. Kung nagigipit ka sa buhay kailangan na bumalik ka sa batayan ng iyong buhay esperitwal."


Meron isang bihag na hapon na kaibigan ng mga pilipino. marunong syang magbigay ng masahe at pag oras ng pagtulog binibigyan niya ako ng masahe at isang malaking tulong sa aking katawan."


Nagkataon na isang linggo pagkatapos ng pagsusulit sa kanya napunta yung nagtatrabaho sa studyo ng mga potograpiya sa Fort Santiago .at nakita niya si father Mulry sabi niya kay father mulry: "bakit nila hindi pinahintulot na makalaya?" nagalit sya at hindi nila sinundan ang kanyang inutos... kaya pagkatapos ng ilang oras may boses na nagsabi : "father mulry, father mulry, father mulry." alam niya na ito ay panawagan sa kanya at sasabihin sa kanya na maaari na syang makalaya. pero nagaalinlangan sya. ayaw niyang iwanan si horacio sa piitan. pero banayad na sinabi sa kanya ni horacio : "umuwi ka na, tinatawag na nila ikaw." kaya tumayo si father mulry at may hapon na palaging yumuyuko sa kanya na sinauli ang kanyang sutana, yumuko din sya pero anya tinatawag ko sya sa ibat-ibang uri ng ngalang griyego.. lumabas sya sa tabi ng lawa ng maynila. lumanghap sya ng hangin na galing sa dagat. pumunta sya sa jesuit mission house na nasa Intramuros. kung ilang linggo sya na hindi nalililgo ni nagaahit ng balbas at hindi sya nagpapagupit at ang kanyang sutana ay marumi. nung dumating sya sa mission house ang unang nakakita sa kanya ay si bro. Dio.. kunot noo syang tiningnan. noong kuwan lumiwanag ang kanyang mukha at niyakap sya.pinapahinga siya sa mission house at pagkatapos ibinalik siya saamin upang ituloy namin ang pagtuturo ng panitikang ingles at latin. sa unang tatlong linggo ng kanyang kalayaan nagigising siya gabi-gabi at meron siyang naririnig na symphony orchestra na tumutugtog ng classical kay ganda. naririnig niya pati ang pagkakaiba-iba ng mga instrumento nahahalata niya na ito ay isang sicolohikong sakit kayat nilalabanan niya. at sa loob ng ilang linggo tumigil ang sicolohikong halusinasyon, isa pang phenomenon na sikolohiko, ilang linggo hindi niya kayang maintindihan ang mga katha ni chesterton. kahit na sa ordinaryong buhay ay matalik na kaibigan niya si GKC pero bumalik din ang kanyang pang-uunawa. Noong pumunta ko sa kanyang kwarto upang kausapin siya nakita ko na binabasa ni fr.mulry ay "the ressuretcion of rome by:gilbert k. chesterton".